Aller au contenu

Elektrisite

Modifye lyen yo
Depi Wikipedya, ansiklopedi lib
Wikipedya:Bon atik
W ap li yon « bon atik » etikèt depoze nan ane 2024.
Arcs électriques dans un ciel bleu allant des nuages au sol.
Zeklè se youn fenomèn elektrik pi enpresyonan ki egziste.

Elektrisite se ansanm fenomèn fizik yo ki asosye ak prezans e mouvman matyè ki gen yon pwopriyete chaj elektrik. Elektrisite lye ak mayetis, tou de fè pati fenomèn elektwomayetik, jan sa dekri nan ekwasyon Maxwell yo. Gen plizyè fenomèn komen ki gen rapò ak elektrisite, tankou zeklè, elektrisite estatik, chofaj elektrik, ak dechaj elektrik.

Prezans yon chaj elektrik, ki ka pozitif oswa negatif, pwodui yon chan elektrik. Mouvman chaj sa a reprezante yon kouran elektrik, ki pwodui yon chan mayetik. Lè yo mete yon chaj nan yon espas, kote chan elektrik la pa zewo, yon fòs egzèse sou li. Kapasite fòs sa se Lwa Coulomb an ki bay li. Si chaj elektrik la deplase nan chan an, li travay sou chaj la. Se poutèt sa, nou ka pale de potansyèl elektrik nan yon sèten pwen nan espas, ki anjeneral mezire avèk vòlt yo.

Elektrisite nan fondman anpil teknoloji modèn. Enèji elektrik se yon vekte enèjetik, ki sèvi ak kouran elektrik pou alimante ekipman. Nan elektwonik, li se tou yon vekte enfòmasyon, ki eksplwate nan sikui elektrik ki enplike konpozan elektrik aktif tankou tib vid, tranzistò, dyòd, sikui entegre, osi byen ke pasif teknoloji entèkoneksyon ki asosye.

Fenomèn elektrik yo te etidye depi lantikite, pwogrè nan konpreyansyon teyorik rete prèske nil jiska XVIIe e XVIIIe syèk la. Teyori elektwomayetik te devlope nan XIX syèk la, e nan fen syèk sa a, enjenyè elektrik yo te kòmanse itilize elektrisite pou rezon endistriyèl ak rezidansyèl. Ekspansyon rapid teknoloji elektrik pandan epòk sa a te transfòme endistri ak sosyete a, li te vin fòs motè ki te mennen dezyèm Revolisyon endistriyèl la. Adaptabilite ekstrawòdinè elektrisite pèmèt yo itilize li nan yon kantite aplikasyon prèske san limit, tankou transpò, chofaj, ekleraj, kominikasyon, ak enfòmatik. Se poutèt sa, pwodiksyon elektrisite se yon sektè endistriyèl kle nan anpil Eta.

Istwa

[modifye | modifye kòd]

Premye teyori

[modifye | modifye kòd]
Desen tèt yon nonm ki gen bab ak cheve dekouraje.
Thalès se premye moun ki te fè rechèch sou sijè elektrisite.

Depi lontan anvan yo te konnen elektrisite, èt imen te konnen chòk pwason elektrik te koze. Tèks ki soti nan Ansyen Ejip ki date fè referans ak pwason sa yo kòm "Loray Nil la", epi dekri yo kòm "pwotektè" tout lòt pwason yo. Pwason elektrik yo te reparèt ankò kèk milenè pita, se kèk natiralis ak medsen grèk, women, ak arab yo [1]. Plizyè otè nan lantikite, tankou Pline ansyen an ak Scribonius Largus, dakò sou efè anestezi chòk elektrik ke Malapteruridae ak Tòpedinifòm bay, epi yo konnen ke chòk sa yo ka pwopaje nèt ale nan tout objè kondiktif[2]. Pasyan ki soufri maladi tankou gout oswa maltèt yo konseye pou yo manyen pwason elektrik nan espwa ke sekous pwisan an ap geri yo[3].

Ansyen kilti alantou lanmè Mediterane a te konnen gen kèk objè, tankou bagèt anb, ta ka fwote ak po chat pou atire ti bagay lejè tankou plim. Thalès te fè yon seri obsèvasyon sou elektrisite estatik alantou , se apati de sa li te kwè ke foubi ka fè amb mayetik, kontrèman ak mineral tankou manyetit, ki pa ta bezwen fwote[4],[5],[6],[7]. Dapre yon teyori kontwovèsyal, Parthie te gen konesans sou galvanoplasti, ki baze sou dekouvèt pil elektrik Bagdad, an 1936, ki sanble ak yon Pil galvanik, byenke li pa pwouve ke fenomèn sa se elektrik[8] .

Premye rechèch ak etimoloji

[modifye | modifye kòd]

Elektrisite pa t plis pase yon kiryozite entelektyèl pandan kèk milenè, jiska 1600, lè syantis anglè William Gilbert (astwonòm) te ekri De Magnete, kote li te etidye ak anpil atansyon elektrisite ak manyetis, li te distenge efè mayetit la ak elektrisite estatik ki pwodui lè w foubi Anb[4]. Li te envante nouvo mo Laten (la) electricus, ki soti nan "amber" oswa "tankou anb", ki soti nan (grc) ἤλεκτρον / (grc-Latn) ḗlektron, mo grèk la pou "anb" , pou deziyen pwopriyete pou atire ti objè apre yo fin fwote[9]. Asosyasyon sa a bay mo "(en) electric" ak "(en) electricity", ki parèt pou premye fwa nan travay Pseudodoxia Epidemica pa Thomas Browne an 1646 epi franse a te prete pita pou fòme "elektrik" ak "elektrisite"[10],[11]

Dekouvèt efè prensipal yo

[modifye | modifye kòd]
Portrait en demi-longueur d'un homme chauve, un peu corpulent, vêtu d'un costume trois-pièces.
Benjamin Franklin te fè anpil rechèch sou elektrisite nan XVIIIyèm syèk la.

Lòt travay yo te fèt nan XVIIyèm syèk la ak nan kòmansman XVIIIyèm syèk la pa Otto von Guericke, Robert Boyle, Stephen Gray ak Charles François de Cisternay du Fay.[12] Apre sa, Benjamin Franklin te fè rechèch laj sou elektrisite, vann byen li yo pou finanse travay li. Nan mwa jen 1752, li te swadizan tache yon kle metal anba yon fil yon kap ki mouye epi li fè tout asanble a vole nan yon loray [alpha 1],[13]. Etensèl sote soti youn apre lòt nan kle a nan do men li ki te demontre ke zeklè se elektrik natirèlman. Li eksplike tou konpòtman ki sanble paradòks boutèy Leyde la tankou yon aparèy depo pou gwo kantite chaj elektrik pozitif ak negatif ,[12] .

Portrait à l'huile en demi-longueur d'un homme en costume sombre.
Dekouvèt Michael Faraday te fòme baz teknoloji motè elektrik.

An 1791, Luigi Galvani te pibliye dekouvèt biyoelektwomayetis, ki montre elektrisite se mwayen newòn yo transmèt siyal nan misk yo [14],[15] ,[12]. Pil voltayik Alessandro Volta an 1800, ki te fèt ak kouch altène zenk ak kwiv, te bay syantifik yo yon sous enèji elektrik ki pi serye pase machin elektwostatik yo te itilize deja[14],[15]. Rekonesans elektwomayetis, inite fenomèn elektrik ak mayetik, se akòz Hans Christian Ørsted ak André-Marie Ampère nan ane 1819-1820. Michael Faraday te envante motè elektrik la an 1821, epi Georg Ohm te analize matematikman sikui elektrik an 1827[15]. James Clerk Maxwell definitivman lye elektrisite ak mayetis, sitou nan travay li On Physical Lines of Force an 1861 ak 1862[16].

An 1887, Heinrich Hertz te dekouvri ke elektwòd ki klere pa radyasyon iltravyolèt kreye pi fasil etensèl elektrik[17],[18]. An 1905, Albert Einstein te pibliye yon atik ki te eksplike done eksperimantal efè foto-elektrik kòm rezilta enèji limyè ki te pote nan pakè ak yon kantite ki pa devwale, ki dinamize elektwon yo [19].

Konsèp yo

[modifye | modifye kòd]

Chaj elektrik

[modifye | modifye kòd]
 Atik detaye : Chaj elektrik ak Elektwon.
Yon bòl an vè transparan gen yon elektwòd ekstèn ki konekte, atravè glas la, ak yon pè papye lò. Yon baton chaje manyen elektwòd ekstèn nan epi fè fèy yo repouse youn ak lòt.
Yon chaj sou yon elektwoskòp fèy lò lakòz fèy yo repouse vizib.

Prezans yon chaj bay yon fòs elektwostatik: chaj yo egzèse yon fòs youn sou lòt, yon efè ki te deja konnen, men yo pa t konprann, nan Antikite. Yon boul limyè ki pann nan yon fisèl ka chaje lè w touche li ak yon baton an vè ki li menm te chaje tèt li nan fwote l ak yon twal. Si yon dezyèm boul chaje pa menm baton an vè a, nou wè ke li repouse premye a: chaj la pouse de boul yo apa. De boul ki chaje ak menm baton anb la epi ki fwote tou repouse youn ak lòt. Nan yon lòt bò, si yon boul chaje pa yon baton vè ak lòt la pa yon baton anb, de boul yo atire youn ak lòt. Fenomèn sa yo te etidye nan fen XVIIIe syèk pa Charles-Augustin Coulomb, ki te rezime ke chaj la manifeste tèt li sou de fòm opoze. Dekouvèt sa a mennen nan aksyòm ki byen koni: objè ki gen menm chaj repouse youn ak lòt epi objè ki gen chaj opoze atire youn lòt [20].

Fòs la aji sou patikil ke yo menm yo chaje, kidonk tandans chaj la distribye tèt li yon fason inifòm sou yon sifas kondiktè. Gwosè fòs elektwomayetik la, kit li atire oswa repouse, se Lwa Koulon, ki gen rapò fòs ak pwodui chaj yo epi ki gen yon relasyon envès kare ak distans ki separe yo a[21]. Fòs elektwomayetik la trè puisan, jis dèyè entèraksyon ki fò, men, kontrèman ak sa, li aji sou tout distans lan[22],[23]. Konpare ak fòs gravitasyonèl ki pi fèb la, fòs elektwomayetik ki pouse de elektwon apa se 1042 fwa pi gran pase atraksyon gravitasyon ki mete yo ansanm nan[24].

Yon chaj soti nan kèk kalite patikil sibatomik, Ke pòtè yo pi byen konnen yo se elektwon ak pwoton. Yon chaj elektrik bay yon fòs elektwomayetik, youn nan kat fòs fondamantal lanati. Chaj la se yon kantite konsève, savledi, chaj nèt ki nan yon sistèm elektrik izole ap toujou rete konstan, kèlkeswa chanjman ki fèt nan sistèm sa a[25]. Nan sistèm nan, chaj yo ka transfere ant kò yo, swa pa kontak dirèk oswa pa pasaj nan tout kò yon materyèl kondiktif, tankou yon fil [26].

Piske chaj elektwon ak pwoton gen siy opoze, yon kantite chaj ka eksprime kòm negatif oswa pozitif. Dapre konvansyon, chaj elektwon yo pote yo konsidere kòm negatif, e chaj pwoton yo kòm pozitif, yon koutim ki gen orijin li nan travay Benjamin Franklin[27]. Kantite chaj la jeneralman deziyen pa senbòl Q epi li eksprime an koulon[28]; chak elektwon pote menm chaj apeprè −1,602 2 × 10−19 koulon. Pwoton an gen yon chaj egal epi opoze, sa vle di +1,602 2 × 10−19 koulon. Se pa matyè sèlman ki genyen chaj, men tou antimatyè, chak antipatikil pote yon chaj ki egal epi opoze ak patikil li koresponn yo[29].

Chaj yo ka mezire pa yon kantite mwayen, youn nan premye enstriman yo se elektwoskòp ak fèy lò a, ki, byenke li toujou itilize pou demonstrasyon nan sal klas yo, li te ranplase pa elektwomèt elektwonik[30].

  • A - ak yon + ak flèch ki reprezante mouvman yo youn anvè lòt.
    De chaj gen nati opoze atire youn lòt.
  • De + ak flèch ki reprezante mouvman yo.
    De chaj ki gen menm nati repouse youn ak lòt.

Kouran elektrik

[modifye | modifye kòd]
 Atik detaye : Kouran elektrik.

Mouvman yon chaj elektrik konnen sou non kouran elektrik, ke entansite l mezire jeneralman an anpè. Kouran an ka konpoze de nenpòt patikil ki chaje an mouvman; pi souvan sa yo se elektwon, men nenpòt chaj k ap deplase konstitye yon kouran. Kouran elektrik ka pase nan kèk bagay, kondiktè elektrik, men li p ap pase nan izolan elektrik.[31],[32],[33]

Dapre konvansyon istorik, yon kouran pozitif defini tankou li pase kòm nan pati pozitif yon sikui pou ale nan pati negatif la. Kouran ki defini nan fason sa a, ale nan sans "direksyon konvansyonèl la". Se konsa, mouvman elektwon yo nan yon sikui elektrik konsidere kòm ale nan direksyon opoze ak sa ki nan "sans konvansyonèl la", elektwon yo te chaje negativman[34].

De fil metal ki fòme yon V envèse. Yon ak elektrik ki avegle zoranj-blan sikile ant pwent yo.
Yon ak elektrik bay yon demonstrasyon enèjik kouran elektrik.

Pwosesis kote kouran elektrik la pase nan yon materyèl rele kondiktivite elektrik, epi nati li varye selon patikil ki chaje yo ak materyèl yo pase ladan l. Pami egzanp kouran elektrik yo nou ka site kondiksyon metalik, kote elektwon yo pase nan kondiktè tankou metal, ak elektwoliz, kote iyon yo (atòmki chaje) sikile nan likid oswa nan plasma (etensèl elektrik). Alòske patikil yo yo menm ka deplase byen dousman, pafwa ak yon mwayèn vitès derive sèlman kèk fraksyon nan yon milimèt pa segond, chan elektrik ki kondui yo li menm pwopaje nan yon vitès toupre vitès limyè, ki pèmèt siyal elektrik yo pase byen vit sou fil yo.[35],[36]

Yon kouran lakòz plizyè efè obsèvab, ki fè li posib pou rekonèt prezans li. Nan lane 1800, William Nicholson ak Anthony Carlisle te dekouvri ke dlo kapab dekonpoze gras ak kouran nan yon pil voltayik, yon pwosesis kounye a ke yo rekonèt kòm elektwoliz dlo. Lè sa a, Michael Faraday te devlop travay yo pi laj an 1833. Kouran ki pase nan yon rezistans lakòz chofaj lokalize, yon efè ke James Prescott Joule te etidye matematikman an 1840[37]. Youn nan dekouvèt ki pi enpòtan konsènan kouran te fèt aksidantèlman pa Hans Christian Ørsted an 1820, pandan l t ap prepare pou yon konferans, li te wè kouran an nan yon fil ki deranje zegwi yon konpa mayetik. Se konsa, li te dekouvri elektwomayetis, yon entèraksyon fondamantal ant elektrisite ak mayetis[38]. Nivo emisyon elektwomayetik ki te pwodwi pa yon ak elektrik ase wo pou pwodui entèferans elektwomayetik ki ka domaje operasyon ekipman adjasan yo[39].

Nan aplikasyon teknik oswa domestik, kouran an souvan dekri kòm kouran dirèk (DC) oswa kouran altènatif (AC). Tèm sa yo refere a ki jan kouran varye sou tan. Kouran dirèk, jan yo pwodui pa egzanp nan yon batri epi pifò aparèy elektwonik egzije sa, se yon flux inidireksyonèl ki soti nan pati pozitif yon sikui rive nan pati negatif [40]. Si, konsa pi souvan, flux sa a pote pa elektwon yo, yo deplase nan direksyon opoze a. Kouran altènatif se yon kouran ki ranvèse yon fason repete ; li prèske toujou pran fòm yon ond sinisoyidal[41]. Se poutèt sa, kouran altènatif pouse nan yon kondiktè san chaj la pa deplase yon distans nèt sou tan an. Valè an mwayèn sou tan nan yon kouran altènatif se zewo, men li bay enèji nan yon direksyon ak Lè sa a, nan lòt la. Kouran altènatif afekte pa pwopriyete elektrik ki pa obsève nan kouran dirèk nan eta estab, tankou endiktans ak kapasite[42].

Chan elektrik

[modifye | modifye kòd]
 Atik detaye : Chan elektrik ak Elektwostatik.
Pwen ki make ak yon + ak flèch ki deplase ale nan tout direksyon.
Liy jaden ki soti nan yon chaj pozitif ki anlè yon plan kondiktè.

Michael Faraday te entwodui konsèp chan elektrik. Yon chan elektrik kreye pa yon kò ki chaje nan espas ki ozalantou li, epi li tradui pa yon fòs ki egzèse sou nenpòt lòt chaj ki mete nan chan an. Chan elektrik la aji ant de chaj menm jan ak chan gravitasyonèl ant de mas, epi li pwolonje nan direksyon enfini ki prezante yon relasyon envès kare a ak distans lan.[23] Gravite toujou aji pa atraksyon, li rapwoche de (2) mas ansanm,tandiske chan elektrik la ka lakòz swa atraksyon oswa repouse. Piske gwo kò tankou planèt yo jeneralman pa pote chaj nèt, chan elektrik la nan yon distans anjeneral se zewo. Se poutèt sa gravite a se fòs dominan nan yon distans nan linivè a, byenke li pi fèb.[24] Yo mezire chan elektrik la an vòlt pou chak mèt.[43]

Yon chan elektrik jeneralman varye nan espas[alpha 2] epi entansite li nan yon pwen ki defini kòm fòs (pa chaj inite) ki ta santi pa yon neglijab chaj estasyonè si yo mete l nan pwen sa a. Chaj konseptyèl ekspresyon an, ki rele "chaj tès la", dwe enfiniman piti pou anpeche pwòp chan elektrik li yo deranje chan prensipal la epi li dwe tou estasyonè pou evite efè Chan mayetik. Piske chan elektrik la defini tankou fòs, epi fòs la se yon vektè, ki gen tou de mayitid ak direksyon, li swiv ke yon chan elektrik se yon chan vektè [44].

Etid chan elektrik ki kreye pa chaj estasyonè yo rele elektwostatik. Chan an ka vizyalize pa yon seri liy imajinè ke direksyon yo nan tout pwen ki menm jan ak sa ki nan chan an. Konsèp sa a te prezante pa Faraday, ki gen ekspresyon "liy fòs" toujou pafwa itilize. Liy chan yo se chemen ke yon chaj pwen pozitif ta chèche pran lè yo fòse yo deplase nan chann an; sepandan, se yon konsèp imajinè san egzistans fizik, epi chan an anvayi tout espas entèmedyè ant liy yo.[45] Liy chan ki soti nan chaj estasyonè yo gen plizyè pwopriyete esansyèl: premye, yo soti nan chaj pozitif epi yo fini nan chaj negatif; dezyèmman, yo dwe antre nan tout bon kondiktè nan ang dwat; ak twazyèm, yo pa janm ka kwaze oswa fèmen sou tèt yo.[46] Yon kò kondiktif ki pote tout chaj li sou sifas eksteryè li. Se poutèt sa chan an se zewo nan nenpòt pwen nan kò a.[47]

Prensip elektwostatik yo enpòtan lè w ap desine ekipman wo tansyon. Gen yon limit fini nan fòs chan elektrik ke nenpòt mwayen kapab sipòte. Pi lwen pase limit sa a, yon separasyon elektrik rive epi yon ak elektrik lakòz yon dife ant pati ki chaje yo. Lè a, pa egzanp, gen tandans fòme yon ak nan ti espas lè fòs chan elektrik la depase 30 kV pou chak santimèt, ki se limit lè li a. [48]. Manifestasyon natirèl ki pi vizib nan fenomèn sa a se zèklè, ki rive lè chaj la separe nan nyaj yo pa kolòn lè k ap monte epi chan elektrik nan lè a pi gran pase sa li ka sipòte li. Tansyon yon gwo nyaj zèklè ka rive nan 100 MV ak enèji dechaj li ka rive nan 250 kWh.[49]

Fòs chan yo enfliyanse anpil pa pwoksimite ak objè kondiktif, epi li patikilyèman fò lè yo fòse yo fè yon koub alantou objè yo byen file. Prensip sa a se eksplwate nan paratonè, ki gen pwent byen file pou ankouraje zèklè a devlope la, olye ke nan direksyon bilding nan li sèvi pou pwoteje.[50]

Potansyèl elektrik

[modifye | modifye kòd]
 Atik detaye : Potansyèl elektrik.

Konsèp potansyèl elektrik gen rapò ak chan elektrik. Yon ti chaj ki mete nan yon chan elektrik fè eksperyans yon fòs. Pou jwenn chaj la nan pwen sa a, kont fòs sa a, mande pou travay. Potansyèl elektrik la nan nenpòt pwen defini kòm enèji ki nesesè pou dousman pote yon inite chaj tès soti nan yon distans enfini nan pwen sa a. Anjeneral yo mezire li an vòl, ak 1 vòl ki reprezante potansyèl pou 1 joul depanse pou pote yon chaj 1 koulon soti nan enfini. Definisyon sa a nan potansyèl, byenke fòmèl, gen kèk aplikasyon pratik, ak yon konsèp ki pi itil se sa yo ki nan diferans potansyèl elektrik, enèji ki nesesè pou deplase yon chaj inite ant de pwen espesifye. Yon chan elektrik gen pwopriyete patikilye pou li konsèvatif, ki vle di chemen chaj tès la pran pa enpòtan: tout chemen ki genyen ant de pwen espesifye depanse menm enèji, epi se poutèt sa nou ka endike yon valè inik. pou diferans potansyèl la.[51]

Plizyè kalite pil elektrik ki estoke youn anlè lòt.
Siy + sou diferan kalite pil elektrik endike polarite diferans potansyèl elektrik ant tèminal yo.

Pou rezon pratik, li itil pou defini yon pwen referans komen nan ki potansyèl yo ka eksprime ak konpare. Malgre ke pwen sa a ka nan infini, yon referans pi itil se Latè li menm, ki sipoze nan menm potansyèl la toupatou. Pwen referans sa a natirèlman pran non "tè". Latè a sipoze yon sous enfini chaj pozitif ak negatif nan kantite egal, epi kidonk li pa chaje elektrik — ak ki pa chaje[52].

Potansyèl elektrik la se yon eskalè, sa vle di, li sèlman gen grandè epi pa gen okenn direksyon. Li ka konsidere kòm analogue ak wotè: menm jan an ke yon objè lage pral tonbe yon sèten diferans nan wotè ki te koze pa yon jaden gravitasyonèl, yon chaj pral "tonbe" nan yon sèten diferans potansyèl ki te koze pa yon jaden elektrik. Menm jan kat sekou yo montre koub nivo ki make pwen ki egal wotè, liy jaden ki make pwen ki gen egal potansyèl (ke yo rele ekipotansyèl) ka trase alantou yon objè ki chaje elektwostatik. Ekipmanansyèl yo kwaze tout liy fòs nan ang dwat. Yo dwe tou paralèl ak sifas yon kondiktè, otreman li ta pwodui yon fòs ki ta deplase pòtè chaj yo egalize potansyèl sifas la[53].

Chan elektrik la fòmèlman defini kòm fòs egzèse pou chak chaj inite, men konsèp potansyèl la pèmèt yon definisyon ki pi itil ak ekivalan: jaden elektrik la se gradyan lokal potansyèl elektrik la. Anjeneral eksprime an vòlt pou chak mèt, direksyon vektè jaden an se liy ki gen pi gwo potansyèl, ak kote ekipotansyèl yo pi pre youn ak lòt [54].

Chan mayetik

[modifye | modifye kòd]
 Atik detaye : chan mayetik ak Elektwomayetis.
Yon fil pote yon kouran nan lektè a. Sèk konsantrik ki reprezante chan mayetik la wotasyon nan sans gòch alantou fil la, jan lektè a wè.
Champ mayetik la vire toutotou yon kouran.

Dekouvèt Ørsted, an 1821, sou egzistans yon chan mayetik alantou tout kote yon fil ki pote yon kouran elektrik endike ke gen yon relasyon dirèk ant elektrisite ak mayetis. Anplis, entèraksyon sa a, te sanble diferan de fòs gravitasyonèl ak elektwostatik, de fòs yo nan lanati Lke yo konnen. Fòs ki egzèse sou zegwi konpa a pa t dirije l nan direksyon oswa lwen fil kouran ki pote kouran an, men li te aji nan ang dwat aou li.[38] Ørsted te deklare ke « konfli elektrisite aji nan yon fason wotasyon ». Fòs la tou depann de direksyon kouran an, paske si flux la ranvèse, se menm bagay pou fòs la tou.[55]

Ørsted pa te fin konprann dekouvèt li a, men li obsève ke efè a te resipwòk: yon kouran egzèse yon fòs sou yon leman, epi yon chan mayetik egzèse yon fòs sou yon kouran. Fenomèn nan te eksplore pi lwen pa André-Marie Ampère, ki te dekouvri ke de fil paralèl ki pote yon kouran ki egzèse yon fòs youn sou lòt: de fil ki pote kouran nan menm direksyon yo atire youn nan direksyon lòt, tandiske fil ki gen kouran nan direksyon opoze deplase youn ak lòt. Entèraksyon sa a se medyatè chan mayetik ke chak kouran pwodui epi li fòme baz definisyon entènasyonal anpè.[56]

Relasyon ant chan mayetik ak kouran yo trè enpòtan, paske li te mennen nan envansyon motè elektrik pa Michael Faraday an 1821. Motè omopolè Faraday la konsiste de yon leman mete nan yon beny mèki. Yon kouran elektrik pase nan yon fil ki sispandi nan yon pivot sou tèt leman an epi li plonje nan mèki a. Lè sa a, leman an egzèse yon fòs tanjansyèl sou fil la, sa ki lakòz li vire toutotou leman an pou toutotan aktyèl la konsève.[57]

Eksperyans Faraday te fè an 1831 te revele ke yon fil k ap deplase pèpandikilè ak yon chan mayetik devlope yon diferans potansyèl ant pwent li yo. Plis analiz de pwosesis sa a, ke yo rekonèt kòm endiksyon elektwomayetik, te pèmèt li deklare prensip, kounye a ke yo rekonèt kòm lwa Lenz-Faraday, ke diferans potansyèl pwovoke nan yon sikui fèmen pwopòsyonèl ak pousantaj chanjman nan flux mayetik la atravè bouk la. Eksplwatasyon dekouvèt sa a te pèmèt li envante premye jeneratè elektrik an 1831, ak sa li te konvèti enèji mekanik yon disk kuiv k ap vire nan enèji elektrik[57].

Sikui elektrik

[modifye | modifye kòd]
 Atik detaye : Sikui elektrik.
 Atik ki gen rapò : Rezistans, Kondansatè ak Endiktè.
Desen yon sikwi elektrik.
Yon sikui elektrik de baz. Sous tansyon V sou bò gòch sikile yon kouran I nan kous la, bay enèji elektrik rezistans R. Soti nan rezistans la, aktyèl retounen nan sous la, ranpli kous la.

Yon sikui elektrik se yon entèkoneksyon konpozan elektrik ki pèmèt yon chaj elektrik pase sou yon chemen fèmen (yon sikui), anjeneral pou fè yon travay itil. Konpozan yon sikui elektrik ka pran plizyè fòm: rezistans, kondansatè, entèriptè, transfòmatè ak konpozan elektwonik. Sikui elektwonik genyen konpozan aktif, anjeneral semi-kondiktè yo, epi jeneralman montre konpòtman ki pa lineyè, ki egzije analiz konplèks. Konpozan elektrik ki pi senp yo se sa yo ki dekri kòm pasif ak lineyè: byenke yo ka tanporèman estoke enèji, yo pa gen okenn sous epi montre repons lineyè a estimilis.[58]

Rezistans la petèt pi senp nan eleman sikui pasif: jan non li sijere, li reziste ak kouran k ap travèse li li epi gaye enèji li kòm chalè. Rezistans se yon konsekans mouvman chaj nan yon kondiktè: nan metal, pou egzanp, rezistans se sitou akòz kolizyon ant elektwon ak iyon. Lwa Ohm nan se yon lwa fondamantal nan teyori sikui, ki deklare ke kouran k ap travèse yon rezistans dirèkteman pwopòsyonèl ak diferans potansyèl la atravè li. Rezistans pifò materyèl relativman konstan sou yon seri de tanperati ak kouran; materyèl nan kondisyon sa yo rele "ohmic". Ohm, inite rezistans lan, te rele konsa pou rann omaj ak Georg Ohm, epi li senbolize pa lèt grèk (el) Ω (omega). 1 ohm se rezistans ki pwodui yon diferans potansyèl de 1 vòl an repons a yon kouran dirèk 1 anpè[59].

Kondansatè a se yon devlòpman nan boutèy Leyden epi li se yon aparèy ki ka estoke yon chaj, epi konsa sere enèji elektrik nan chan an. Anjeneral li fèt ak de plak kondiktif ki separe pa yon kouch mens dielectrik izolan; an pratik, fèy metal mens yo woule ansanm, sa ogmante sifas la pou chak volim epi kapasite a. Inite kapasite a se farad, ki rele daprè Michael Faraday e ki gen senbòl F la endike; 1 farad se kapasite yon chaj 1 koulon ki devlope yon diferans potansyèl de 1 vòl. Yon kondansatè ki konekte nan yon tansyon aliamantasyon okòmansman jenere yon kouran lè li akimile yon chaj; Kouran sa a, sepandan, diminye kòm kondansatè a ranpli, finalman tonbe a zewo. Se poutèt sa yon kondansatè pa pèmèt pasaj yon kouran dirèk estabilize, men bloke li[60].

Endiktè se yon kondiktè, anjeneral yon bobin fil, ki sere enèji nan yon chan mayetik an repons ak kouran k ap pase nan li a. Lè kouran an chanje, chan mayetik la tou chanje, li pwovoke yon tansyon ant pwent kondiktè a. Tansyon li pwovoke a pwopòsyonèl ak vitès varyasyon kouran an. Konstans pwopòsyonalite yo rele endiktans. Inite endiktans la se anri, ki soti nan non Joseph Henry, yon kontanporen Faraday. 1 henry se endiktans ki pwovoke yon diferans potansyèl de 1 vòl si kouran k ap pase atravè li a chanje nan pousantaj 1 anpè pa segond. Konpòtman indiktè a se, nan kèk pozisyon, opoze ak sa ki nan kondansatè a: li libman pase yon kouran ki pa chanje, men ki opoze ak yon kouran ki chanje rapidman[61].

Pwodiksyon ak itilizasyon

[modifye | modifye kòd]

Pwodiksyon ak transmisyon

[modifye | modifye kòd]
 Atik detaye : Pwodiksyon elektrisite ak Transpò enèji elektrik.
Foto gwo disk gri ki konekte ak ekipman elektrik.
Altènatè depi nan kòmansman XXe syèk ki te fabrike nan Budapest, Ongri, nan sal pwodiksyon enèji yon estasyon elektrik idwoelektrik (foto Sergueï Prokudin-Gorsky, 1905-1915).

Nan VIe syèk, filozòf grèk Thales te fè eksperyans ak branch bwa jòn ki te konstitye premye etid yo sou pwodiksyon enèji elektrik. Malgre ke metòd sa a, ke yo rekonèt jodi a kòm efè triboelektrik, ka souleve bagay ki lejè epi pwodui etensèl, li trè efikas. Nou te oblije tann envansyon pil voltayik la nan 18yème syèk pou te gen yon sous kouran solid. Pil voltayik la ak desandan modèn li yo, batri elektrik, sere enèji nan fòm chimik epi fè li disponib sou demand nan fòm enèji elektrik[62].

Anjeneral, enèji elektrik pwodui pa jeneratè elektwomekanik ki mache ak vapè ki pwodui nan konbisyon konbistib fosil, pa chalè ki degaje yonreyaksyon nikleyè, oswa pa lòt sous tankou enèji sinetik ki soti nan van oswa dlo k ap koule. Tibin vapè modèn, Charles Algernon Parsons te envante an 1884, jodi a pwodui anviwon 80% enèji elektrik nan mond lan lè l sèvi avèk divès sous chalè. Jeneratè sa yo pa gen okenn resanblans ak jeneratè disk omopolè Faraday yo nan ane 1831, men yo toujou konte sou prensip elektwomayetik li ki fè konnen yon kondiktè ki konekte yon chan mayetik k ap chanje pwovoke yon diferans potansyèl nan pwent li yo[63]. Envansyon transfòmatè nan fen 19yèm syèk la te fè li posib pou transmèt enèji elektrik pi efikas nan yon tasyon ki pi wo men nan yon kouran ki pi ba. Transmisyon elektrisite efikas li menm vle di ke elektrisite ka pwodui nan santral elektrik ki santralize, kote li benefisye de ekonomi echèl, epi answit voye sou distans relativman long kote li nesesè. [64],[65].

Piske enèji elektrik pa fasil pou estoke nan kantite ase pou satisfè demand nan tout peyi a, yo dwe pwodwi egzakteman kantite ki nesesè yo tout tan, sa ki mande konpayi elektrik yo ak anpil atansyon planifye chaj elektrik yo epi kenbe kowòdinasyon konstan ak estasyon elektrik yo. Yon sèten kantite jenerasyon dwe toujou kenbe an rezèv pou pwoteje rezo elektrisite a kont dezòd ak pèt inevitab[64].

Yon fèm van ki fòme ak yon douzèn turbin van ki gen twa lam blan.
Enèji van an gen plis enpòtans nan anpil peyi .

Demand pou elektrisite ogmante trè rapidman kòm yon nasyon modènize ak ekonomi li grandi. Etazini te anrejistre yon ogmantasyon 12% nan demand li chak ane pandan twa premye deseni yo nan XXe syèk la, yon to kwasans ki gen eksperyans nan ekonomi emèjant tankou sa yo nan Lend oswa Lachin nanXXIe syèk[66],[67],[68]. Istorikman, to kwasans demand elektrisite depase lòt fòm enèji [69].

enkyetid anviwonmantal ki gen rapò ak pwodiksyon elektrisite te mennen nan yon anfaz sou pwodiksyon soti nan sous renouvlab, patikilyèman enèji ewolyèn ak enèji solè. Malgre ke deba yo ka kontinye sou enpak anviwònman an nan diferan mwayen pou pwodiksyon elektrisite, fòm final li relativman pwòp[70],[71].

Aplikasyon

[modifye | modifye kòd]
 Atik ki gen rapò ak : Machin elektrik.
Yon anpoul vè kote gen yon ti fil metal.
anpoul enkandesan, youn nan premye aplikasyon Elektrisite a, ap travay. pa efè Joule: pasaj yon kouran elektrik atravè yon rezistans elektrik pwodui chalè.

Elektrisite se yon fason trè pratik pou transfere enèji, epi li apwopriye pou yon gwo kantite itilizasyon epitou k ap grandi[72] . Envansyon yon lanp enkandesans pratik nan ane 1870 yo te fè ekleraj youn nan premye aplikasyon piblik pouvwa elektrik. Malgre ke elektrifikasyon te pote pwòp danje li yo, ranplasman flanm dife yo ak ekleraj gaz te redui anpil risk pou dife nan kay yo ak nan faktori yo[73].

Efè Joule rezistan yo itilize nan anpoul filaman yo itilize tou plis dirèkteman nan chofaj elektrik. Malgre ke li pa estab ak kontwolab, li ka konsidere kòm gaspiyaj, paske pifò pwodiksyon elektrisite deja mande pwodiksyon chalè nan yon santral elektrik[74]. Plizyè peyi, tankou Dannmak, te pase lejislasyon ki limite oswa entèdi itilizasyon chofaj elektrik rezistan nan nouvo bilding yo[75]. Elektrisite, sepandan, rete yon sous enèji trè pratik pou chofaj ak refrijerasyon, èkondisyone ak ponp chalè ki reprezante yon sektè k ap grandi nan demand elektrisite pou chofaj ak klimatizasdyon, ke sèvis elektrisite piblik yo de tanzantan vin pran an konsiderasyon efè yo[76],[77].

Elektrisite yo itilize nan telekominikasyon, ak telegraf elektrik, William Fothergill Cooke ak Charles Wheatstone te demontre komèsyalman an 1837 ak sistèm yo se youn nan premye aplikasyon li yo. Nan ane 1860 yo, ak konstriksyon premye sistèm telegraf transkontinantal yo, lè sa a kab telegraf transatlantik, elektrisite te fè li posib pou kominike nan kèk minit atravè mond lan[78]. Fib optik ak kominikasyon satelit yo te pran yon pati nan mache sistèm kominikasyon yo, men yo ka espere elektrisite rete yon pati esansyèl nan pwosesis la[79],[80].

Efè elektwomayetik yo pi vizibman itilize nan motè elektrik, ki bay pouvwa motif pwòp epi efikas. Yon motè estasyonè, tankou yon winch, fasil pou bay kouran, men yon motè ki deplase ak aplikasyon li, tankou yon veyikil elektrik, oblije swa pote yon sous enèji, tankou yon batri, oswa pou pran kouran ki soti nan yon kontak glisman, tankou yon pantograf. Machin elektrik yo itilize nan transpò piblik, tankou otobis elektrik ak tren, ak yon kantite kwasan nan machin elektrik ak batri nan pwopriyete prive yo[81], [82].

Aparèy elektwonik yo sèvi ak tranzistò, ki petèt youn nan envansyon ki pi enpòtan nan ventyèm syèk la ak yon eleman fondamantal nan tout sikui modèn yo[83]. Yon sikwi entegre modèn kapab genyen plizyè milya tranzistò miniatirize (tou piti) nan yon rejyon ki jis kèk santimèt kare[84].

Nan lanati

[modifye | modifye kòd]

Efè fizyolojik

[modifye | modifye kòd]

Yon tansyon elektrik ki aplike nan yon kò moun lakòz yon kouran elektrik atravè tisi yo, epi byenke relasyon an pa lineyè, plis tansyon an pi wo, se plis kouran an pi fò[85]. Papòt pèsepsyon an varye selon frekans alimantasyon ak chemen kouran an, men li apeprè 0.1 a 1 milianpè nan frekans rezo elektrik la, byenke yon Kouran osi ba ke 1 mikwoanpè ka detekte kòm yon efè elektwovibrasyon nan kèk kondisyon[86]. Si kouran an wo ase, li ka lakòz kontraksyon nan misk yo, yon fibrilasyon kadyak ak boule tisi yo[85]. Absans yon siy vizib ki endike ke yon kondiktè anba tansyon elektrik fè elektrisite yon danje patikilye. Doulè a ​​koze pa yon chòk elektrik ka fò anpil, kidonk elektrisite pafwa yo itilize kòm yon metòd tòti. Lanmò ki koze pa chòk elektrik rele elektwokisyon. Elektwokisyon se toujou mwayen pou ekzekisyon jidisyè nan sèten jiridiksyon, byenke itilizasyon li ap vin pi ra tanzantan [87].

Fenomèn elektrik

[modifye | modifye kòd]
Pwason ki long, gri anlè ak zoranj anba, yo wè bò kote epi gade anlè.
Yon angi elektrik, Electrophorus electricus.

Elektrisite se pa yon envansyon moun, epi li ka obsève nan plizyè fòm nan lanati, ke pwobableman yo konnen li sou non zèklè. Anpil entèraksyon abitye nan nivo makwoskopik, tankou manyen, friksyon oswa Lyezon chimik, se akòz entèraksyon ant chan elektrik nan echèl atomik la. Chan mayetik tèrès ta soti nan yon dinamo natirèl kouran k ap sikile nan nwayo planèt la[88]. Gen kèk kristal, tankou kwatz, oswa menm sik, jenere yon diferans potansyèl atravè fas yo lè yo sibi presyon ekstèn. Fenomèn sa a ke yo rekonèt kòm pyezoelektrisite, ki soti nan grèk (grc) πιέζω / (grc-Latn) piézô, "pou peze", e li te dekouvri an 1880 pa Pierre ak Jacques Curie . Efè a resipwòk, epi lè yon materyèl pyezoelektrik sibi yon chan elektrik, yon ti modifikasyon nan dimansyon fizik yo rive[89].

Gen kèk òganis, tankou reken, ki kapab detekte epi reponn ak varyasyon chan elektrik yo, yon kapasite ke yo rekonèt sou non elektwopèsepsyon, pandan ke lòt yo ke yo rekonèt kòm elektwojenik kabab jenere tansyon pou chase oswa defannn tèt yo. Lòd Jimnotifòm, ki pi bon egzanp lan se angi elektrik, ki detekte oswa toudi bèt lli vle manje avèk gwo tansyon ki pwodui gras ak selil miskilè modifye ke yo rele elektwosit [2],[3]. Tout bèt transmèt enfòmasyon sou manbràn selilè yo pa batman tansyon yo rele potansyèl aksyon, ki gen fonksyon gen ladan kominikasyon atravè sistèm nève a ant newòn ak misk yo[90]. Yon chòk elektrik pwovoke sistèm sa a epi li lakòz misk yo kontrakte[91]. Potansyèl aksyon yo responsab tou pou kowòdone aktivite nan kèk plant[90].

Nan kilti

[modifye | modifye kòd]
L'Electrcité pa Louis-Ernest Barrias

Nan mitan 19yèm ak kòmansman 20yèm syèk yo, elektrisite pa t fè pati lavi chak jou anpil moun, menm nan mond oksidantal endistriyalize a. Kilti popilè nan epòk la poutèt sa souvan te dekri li kòm yon fòs misterye, prèske majik, ki kapab touye moun ki vivan, reyanime mò yo oswa detounen lwa nan lanati [92]. Atitid sa a te kòmanse ak eksperyans Luigi Galvani nan ane 1771, kote li te montre ke pat grenouj ki mouri te kontrakte avèk aplikasyon elektrisite. "Revitalizasyon," oswa reyanimasyon moun aparamman mouri oswa nwaye, te rapòte nan literati medikal la yon ti tan apre travay Galvani a. Mary Shelley te vin konnen rezilta sa yo lè li te ekri Frankenstein or the Modern Prometheus (1819), byenke li pa t espesyalman nonmen metòd pou revitalize mons la. Metòd sa a lè l sèvi avèk elektrisite te vin tounen yon tèm renouvlab nan fim laterè[93],[94].

Kòm piblik la vin pi abitye ak elektrisite kòm yon pati enpòtan nan Dezyèm revolisyon endistriyèl, moun ki okipe li yo pi souvan dekri nan yon limyè pozitif , tankou atravayè yo ki « touche lanmò ak pwent gan yo pandan yo koupe ak rekoupe fil kouran yo » nan powèm (en) Sons of Martha (1907) pa Rudyard Kipling. Walt Whitman inogire yon pwezi modèn ki « chante kò elektrik la » ​​("(en) Leaves of grass|I sing the Body Electric" [95] ) . machin elektrik tout kalite okipe yon plas enpòtan nan istwa antisipasyon tankou sa yo ki nan Jules Verne ak liv Tom Swift . Mèt nan elektrisite yo, kit se fiksyon oswa reyèl ki gen ladan syantifik tankou Thomas Edison, Charles Proteus Steinmetz, oswa Nikola Tesla jeneralman konsidere kòm gen pouvwa majisyen[96]. Kòm elektrisite te sispann tounen yon nouvote e li te vin tounen yon nesesite nan lavi chak jou nan dezyèm mwatye XXe syèk la, kilti popilè a te sèlman peye atansyon espesyal sou li pandan pann elektrik, te yon evènman jeneralman yon siy dezas. Moun ki kenbe l an fonksyon a, tankou ewo san non nan chante Jimmy Webb Wichita Lineman (1968), yo toujou prezante souvan kòm figi ewoyik, tankou sòsye[96].

Nan domèn la plastik, elektrisite reprezante sou fòm eskilti, tankou L'Electrcité ki te kreye pou ekspozisyon inivèsèl 1889 pa Louis - Ernest Barrias ak nan penti, tankou The Electricity Fairy pa Raoul Dufy, konsève nan Mize atis modèn Pari[97],[98]. Elektrisite te pèmèt tou sèten pwogrè nan mond mizik la, atravè devlopman mikwofòn ak opalè yo men tou arive nan enstriman elektwonik ak mizik elektwonik an jeneral[99].

Fim David Lynch kesyone « lavi kòm yon montaj » elektrik: soti nan The Grandmother (1970), « tout bagay ki lye pa kondiksyon majik, tankou kesyon yon timoun sou elektrisite: poukisa, lè nou peze yon bouton nan miray la, èske sa fè limyè a tonbe nan plafon an? »[100].

Nòt ak referans

[modifye | modifye kòd]

Nòt

[modifye | modifye kòd]
  1. ↑ Li pa sèten si Franklin te fè eksperyans lan li menm, byenke eksperyans sa a jeneralman atribiye a li.
  2. ↑ Prèske tout chan elektrik varye nan espas. Chan elektrik ki antoure yon kondiktè avyon ki gen yon limit enfini, ki gen yon chan inifòm, se yon eksepsyon.

Referans

[modifye | modifye kòd]
  1. ↑ (en) Revizyon: Pwason elektrik, (DOI 10.2307/1311732, JSTOR 1311732)
  2. ↑ 2,0 et 2,1 (en) Electroreception, Springer, (ISBN 0-387-23192-7)
  3. ↑ 3,0 et 3,1 (en) Solisyon lavi a: Moun inevitab nan yon linivè solitè, (ISBN 0 -521-82704-3)
  4. ↑ 4,0 et 4,1 (en) Teyori Elektwomayetik Entèmedyè, (ISBN 981-02-4471-1)
  5. ↑ (en) Estimulasyon elektrik ak soulajman an of Pain, (ISBN 0-444-51258-6)
  6. ↑ (ht) Diogenes Laertius, « Lives of Eminent Philosophers, Liv 1 Chapit 1 [24] »
  7. ↑ (en) Aristotle, « De Animus (Sou nanm nan) Liv 1 Pati 2 (B4 verso) », sur The Internet Classics Archive
  8. ↑ (en) « Riddle of 'Bagdad's pil' », sur news.bbc.co. UK,
  9. ↑ (nan) Elèktrisite ak mayetik: yon pèspektiv istorik, (ISBN 978-0-313-33358-3)
  10. ↑ (en) The Lodestone and the Understanding of Matter in Seventh Century England, (DOI 10.1086/286445, S2CID 121067746)
  11. ↑ Définitions lexicographiques et étymologiques de « Elektrisite » dans le Trésor de la langue française informatisé, sur le site du Centre national de ressources textuelles et lexicales.
  12. ↑ 12,0 12,1 et 12,2 Guarnieri, M. (2014). « Electricity in the age of Enlightenment ». IEEE Industrial Electronics Magazine (in anglais) 8 (3): 60-63. doi:10.1109/MIE.2014.2335431. 
  13. ↑ (en) James Srodes, Franklin: The Essential Founding Father, Regnery Publishing, (ISBN 0-89526-163-4, lire en ligne), p. 92-94
  14. ↑ 14,0 et 14,1 (nan) « Gwo so a soti nan janm yon krapo », IEEE Industrial Electronics Magazine,‎ , p. 59-61, 69 (DOI 10.1109/MIE.2014.2361237, S2CID 39105914)
  15. ↑ 15,0 15,1 et 15,2 Engineering in History, (ISBN 0-486-26412-2)
  16. ↑ (en) Fields of force: devlopman yon vizyon sou lemonn depi Faraday rive Einstein,
  17. ↑ Sears 1982, p. 843- 844.
  18. ↑ (nan) « Ueber den Einfluss des ultravioletten Lichtes auf die elèktrische Entladung », Annalen der Physik,‎ , p. 983-1000 (DOI 10.1002/andp.18872670827, Bibcode 1887AnP...267..983H)
  19. ↑ (en) « Mwa sa a nan istwa fizik », sur aps.org
  20. ↑ Sears 1982, p. 457.
  21. ↑ Duffin 1980, p. 35.
  22. ↑ (en) National Research Council, Physics Through the the ane 1990, (ISBN 0-309-03576-7)
  23. ↑ 23,0 et 23,1 (nan) Entwodiksyon nan jaden elektwomayetik Jeni, (ISBN 9971-5-0921-0)
  24. ↑ 24,0 et 24,1 (nan) Yon brèf istwa tan, (ISBN 0-553-17521-1)
  25. ↑ Nati Syans: Yon Gid A-Z pou lwa ak prensip ki gouvène linivè nou an, Houghton Mifflin Books, (ISBN 0-618-31938-7)
  26. ↑ Duffin 1980, p. 2-5.
  27. ↑ (en) Eksperyans syantifik revolisyonè, envansyon, ak dekouvèt 18tyèm syèk la, (ISBN 0-313-32015-2)
  28. ↑ Eleman Jeni Elektrik, .
  29. ↑ Nouvo zonyon kosmik la: kark ak nati linivè a, (ISBN 978-1-58488-798-0)
  30. ↑ Duffin 1980.
  31. ↑ « Qu' se aktyèl la? », sur fluke.com
  32. ↑ (en) « electric current », sur Ancyclopedia Britannica
  33. ↑ (en-GB) « Kondiktè ak izolasyon elektrisite - Kouran elektrik ak diferans potansyèl - KS3 Physics Revision », sur bbc.co.uk
  34. ↑ (en) Entwodiksyon Jeni Elektrik,
  35. ↑ Duffin 1980, p. 17.
  36. ↑ (nan) Konferans sou teyori elektwomayetik, (ISBN 0-19-856169 -5)
  37. ↑ Duffin 1980, p. 23-24.
  38. ↑ 38,0 et 38,1 (en) Domenn Fòs: Devlopman yon View Mondyal soti Faraday rive Einstein, (ISBN 0-7100-7626-6), p. 370.
  39. ↑ (en) « Lab Note #105 EMI Rediksyon - San siprime vs. Suppressed »,
  40. ↑ Bird 2007, p. 11.
  41. ↑ Bird 2007, p. 206-207.
  42. ↑ Bird 2007, p. 223 -225.
  43. ↑ (en) Manyèl Estanda pou Enjenyè Elektrik
  44. ↑ Sears 1982, p. 469-470.
  45. ↑ (en) Morely & Hughes, Prensip Elektrisite, Senkyèm edisyon (ISBN 0-582-42629-4)
  46. ↑ Sears 1982, p. 469.
  47. ↑ Duffin 1980, p. 88.
  48. ↑ Naidu et Kamataru 1982, p. 2.
  49. ↑ Naidu et Kamataru 1982, p. 201- 202.
  50. ↑ (nan) Oliver Heaviside: Lavi, Travay, ak tan yon jeni elektrik nan laj Victorian, (ISBN 978-0-8018-6909-9)
  51. ↑ Sears 1982, p. 494-498.
  52. ↑ (nan) Serway's College Physics, (ISBN 0-534-99724-4)
  53. ↑ (en) « Kat Potansyèl Elektrik ak Voltage », Fizik 2000,‎ , p. 20-6
  54. ↑ Duffin 1980, p. 60.
  55. ↑ (nan) Michael Faraday: Lavi li ak travay li, (ISBN 1-4212-7387-X)
  56. ↑ (en) Morely & Hughes, Principes of Electricity, Senkyèm edisyon
  57. ↑ 57,0 et 57,1 (en) Enstitisyon Jeni ak Teknoloji, Michael Faraday: Biyografi
  58. ↑ Alexander et Sadiku 2006, p. 15-16.
  59. ↑ Alexander et Sadiku 2006, p. 30-35.
  60. ↑ Alexander et Sadiku 2006, p. 216-220.
  61. ↑ Alexander et Sadiku 2006, p. 226- 229.
  62. ↑ (nan) Konprann pil, (ISBN 0-85404-605-4, Bibcode 1985STIN...8619754M)
  63. ↑ (id) Elementary Electric Power and Machines, (ISBN 0-85312-269-5)
  64. ↑ 64,0 et 64,1 Transfòmasyon elektrisite: Jenerasyon Chanjman k ap vini an, (ISBN 1-85383-341-X)
  65. ↑ (en) « Istwa pouvwa elektrik la Industry »
  66. ↑ « Istwa Ozetazini.Endistri pouvwa elektrik, 1882-1991 », sur eia.doe.gov
  67. ↑ (en) An Energy Summary of India
  68. ↑ Lachin Elektrisite - konsomasyon
  69. ↑ National Research Council 1986, p. 16.
  70. ↑ National Research Council 1986, p. 89.
  71. ↑ (en) « Enèji renouvlab ak elektrisite »
  72. ↑ (en) Krovasyon itilizasyon elektrisite soulve kesyon sou Pwovizyon pou,
  73. ↑ (en) The Consumer Society: A History of American Capitalism
  74. ↑ (en) Anviwònman mondyal la: Sekirize yon avni dirab, (ISBN 0-86720-321-8), 298
  75. ↑ (en) Danish Ministè anviwònman ak enèji, « F.2 Lwa sou Pwovizyon pou Chalè »
  76. ↑ (en) Resous pouvwa, (ISBN 3-540-42634-5)
  77. ↑ (nan) The Growth in Electricity Demand in U.S. Households, 1981-2001: Enplikasyon pou emisyon kabòn
  78. ↑ (en) « Cooke and Wheatstone 5-needle telegraph », sur Age of Revolution
  79. ↑ (ht) Barney Warf, « Konpetisyon entènasyonal ant transpòtè satelit ak fib optik: yon pèspektiv jeyografik », Jeyografi pwofesyonèl la,‎
  80. ↑ (en-US) « The future of telecoms »
  81. ↑ (en) « Transpò Piblik », Nouvèl Enèji Altènatif,‎
  82. ↑ (en) « Lavant mondyal machin elektrik akselere rapid nan 2020 malgre pandemi »,
  83. ↑ (en) Media Management in the Age of Giants: Business Dynamics of Journalism, (ISBN 0-8138-1699-8)
  84. ↑ (en) « Ti, vanyan sòlda tranzistò », Los Angeles Times,‎
  85. ↑ 85,0 et 85,1 (en) Modelizasyon Power System ak analiz fay, (ISBN 978-0- 7506-8074 -5)
  86. ↑ (en) Biyoimpedance and Bioelectricity Basic, (ISBN 0-12-303260-1)
  87. ↑ (nan) Krim ak nouvèl televizyon lokal, (ISBN 0-8058-3620-9)
  88. ↑ (an) Sistèm Solè a, (ISBN 3-540-00241-3)
  89. ↑ (en) Atlas istorik kristalografi, (ISBN 0- 7923- 0649-X, DOI 10.1524/zkri.1994.209.12.1008a, Bibcode 1994ZK....209.1008P)
  90. ↑ 90,0 et 90,1 (en) Principes of Neural Science, (ISBN 0 -8385-7701-6)
  91. ↑ (nan) Fizik nan Biyoloji ak Medsin, (ISBN 978-0-12-369411-9)
  92. ↑ Van Riper 2002, p. 69.
  93. ↑ (en) « Kijan Twitching Frog Legs te ede enspire 'Frankenstein' »
  94. ↑ (en) « Mary Shelley: Ki fim ekriven Frankenstein te enspire? »,
  95. ↑ Metafò elektrik la, fil komen nan premye avangard yo sou openedition
  96. ↑ 96,0 et 96,1 Van Riper 2002, p. 71.
  97. ↑ « La Fée Electricité », sur mam.paris.fr
  98. ↑ Fabienne Cardot, « Zeklè nan pi renmen an oswa elektrisite nan Egzibisyon an nan 1889 », sur Le Mouvement social, (ISSN 0027-2671, DOI 10.2307/3778405), p. 43–58
  99. ↑ Elèktrisite nan mizik, (ISBN 978-2-940599-14-1)
  100. ↑ Michel Chion, David Lynch, Paris, (ISBN 2-86642-319-4)

Bibliyografi

[modifye | modifye kòd]

Dokiman ki itilize pou redaksyon atik la : dokiman ki ititlize kòm sous pou redaksyon atik sa.

Lyen deyò

[modifye | modifye kòd]

Sou lòt pwojè yo :

Atik sa a rekonèt kòm "bon atik" depi vèsyon li janvye 2024 (konpare ak vèsyon aktyèl la) .
Pou nenpòt lòt enfòmasyon, konsilte paj diskisyon li a ak vote pou nome li .
Rekipere depi « https://ht.wikipedia.org/w/index.php?title=Elektrisite&oldid=847352 »