Literati ayisyèn

Depi Wikipedya, ansiklopedi lib
(Depi paj redireksyon « Literati ayisyen »)

Literati ayisyen se ekri nan lang kreyòl ayisyen, fransè , panyòl, ak anglè.

Literati sa te toujou pwòch avèk lavi politik Ayiti. Entèlektyèl ayisyen yo te egzaminen tradisyon literè sòti peyi Lafrans, Etazini, Angletè, ak peyi Afrik yo. Anmenmtan istwa Ayiti (tankou istwa Revolisyon Ayiti) te toujou yon enspirasyon pou kreyasyon literè, ak ewo li yo, soulèvman li yo, mechanste li yo ak rit li yo.

Anvan endepandans[modifye | modifye kòd]

Pèp amerendyen yo pat lèg okenn dokiman ekri. Bartolomé de las Casas, nan liv li, Brevísima relación de la destrucción de las Indias (1552) ak nan Historia de Indias (1527-1547)) denonse disparisyon Amerendyen yo, sou chans pou yo devlope yon lejann nwa panyòl.

19yèm syèk[modifye | modifye kòd]

Oswald Durand.

Nan XVIIIe syèk, kolon yo te pibliye zèv literè deskriptif oubyen politik nan Frans (Moreau de Saint-Méry). Se vrèman endepandans ki fèt literati ayisyèn.

Peryòd pyonye ou psedo-klasik (1804-1836)[modifye | modifye kòd]

An 1804, Fligneau (17..-1840),[1] fè jwe pyès teyat li L'Haïtien expatrié. Men, klas yo dominan ak elit entelektyèl nan Leta ayisyen an sòti, rete trè enpreye ak kilti franse a.

Fondamantalman, literati a devlope yon venn patriyotik ki retrase evènman enpòtan yo nan aksesyon endepandans.

Sou fòm, li marye, sou diznevyèm syèk la, kouran yo literè siksesif ki soti nan Lafrans : klasisis, womantis, Panas, senbolis (jouk sireyalis, syèk kap vini an).

Nan lòt men an, ekriven yo te itilize plim yo pou fè apèl pou inite pou defann peyi a kont yon atak posib pa Fransè yo.[2]

Ekriven yo enpòtan nan peryòd sa a te :

Nan peryòd sa a nan efèvesans literè entans, jounal tankou Le Républicain pita, L'Union louvri premye womantik yo paj yo. L'Observateur, ki te kreye an 1819, pibliye pwezi galan. Li se vre pwezi a ki pral bay lèt nòb li yo nan literati ayisyèn pandan diznevyèm syèk la.

Lekòl 1836 ou senak ayisyen ou kòmansman womantis ayisyen (1836-1860)[modifye | modifye kòd]

Soti nan 1836 te gwoup la nan Cenacle a ki te fòme, avèk powèt womantik kòm Ignace Nau (1808-1845), Coriolan Ardouin (1812-1838) ak Beauvais Lespinasse. Pita Oswald Durand (1840-1906), Massillon Coicou (1867-1908) ap reklame mouvman sa a.

Pwodiksyon teyat tou rich ak enpòtan, paralèl ak epidemi melodram an Frans. Tout estil yo reprezante : dram nan pwoz, trajedi, komedi ak travay yo reflete aktyalite ak evolisyon nan manyè.

Diznevyèm syèk la fini avèk yon literati anprent ak prestij la nan lang fransè ak prèske sèlman vire nan direksyon pou Pari. Li afekte sèlman minorite frankofòn alfabetize yo, li inyore sosyal chak jou a, malgre yon dimansyon patriyotik trè fò.

20yèm syèk[modifye | modifye kòd]

Nan lane 1895, Pétion Jérôme kreye revi La Ronde. Referans lan rete Lafrans pou powèt lekòl entimis ak delika sa a (Etzer Vilaire, Georges Sylvain). Yon venn ki pral kontinye pandan premye pati nan ventyèm syèk la, avèk powèt tankou Dantès Bellegarde oswa Ida Faubert.

1945-1990[modifye | modifye kòd]

Dyaspora[modifye | modifye kòd]

« Mwen kite la, men mwen pa soti isit la ankò (Dany Laferrière) »

Rejim Duvalier a (1957-1986) te lakòz egzòd anpil entèlektyèl ayisyen. Ekriven dyaspora yo angaje nan yon literati militan ki evoke Ayiti nan memwa, soufrans, kilpabilite pou yo te lwen peyi yo. Kòm Jean Métellus (1937-2014), nan Louis Vortex (1992, reedisyon 2005), yo souvan dekri lavi chak jou Ayisyen ki ekzile nan peyi kote yo rete a. Men, egzil la gen konsekans enpòtan : mank nan nouvo tèm nasyonal oswa okontrè fòlkoris, pafwa nan lòd (an patikilye alantou vodou).

Gen kèk otè resan :

Nan Ayiti : Frankétienne (1936-), Jean-Claude Fignolé (1941-), Christophe Philippe Charles (1951-), Yanick Lahens (1953-) , Evelyne Trouillot (1954-), Lyonel Trouillot (1956-), Gary Victor (1958-), Kettly Mars (1958-), Jacques Roche (1961-2005), Jean-Euphèle Milcé (1969-), Emmelie Prophète (1971-), Pierre-Paul Ancion (1977-), Inéma Jeudi (1981-), Iléus Papillon (1984-), Handgod Abraham (1986-), Elbeau Carlynx (1994-), Raynaldo Pierre-Louis (1990-)...

Nan Etazini ou nan Kanada : Anthony Phelps (1928-), Maximilien Laroche (1937-2017), Émile Ollivier (1940-2002), Jean-Robert Léonidas (1946-), Dany Laferrière (1953-), Marie-Célie Agnant (1953-), Rodney Saint-Éloi (1963-), Stanley Péan (1966-), Edwidge Danticat (1969-), André Fouad (1972-), Guy Régis Jr (1974-), Fred Edson Lafortune (1982-), Thélyson Orélien (1988-).

Nan Frans : René Depestre (1926-), Jean Métellus (1937-2014), Jean-Claude Charles (1949-2008), Louis-Philippe Dalembert (1962-).

Gade tou[modifye | modifye kòd]

Bibliyografi[modifye | modifye kòd]

  • Berrou, F. Raphaël et Pradel Pompilus, Histoire de la littérature haïtienne, illustrée par les textes, Pari : Ed. Caraïbes, 1975 (vol. 1 ak 2), 1977 (vol. 3)
  • Maximilien Laroche, La Littérature haïtienne, identité, langue, réalité, Port-au-Prince, éd Mémoire, 1981
  • Léon-François Hoffman, La Littérature haïtienne, Distribution,  Canada, EDICEF / AUPELF, 1995
  • Jean Jonassaint, Le Pouvoir des mots, les maux du pouvoir, Paris, edisyon l’Arcantère, 1986
  • Louis Philippe-Dalembert ak Lyonel Trouillot, Haïti, une traversée littéraire, edisyon Philippe Rey, 2010

Referans[modifye | modifye kòd]

  1. https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb102150498
  2. (franse) fr Carey Dardompré. « Billet 4. Survol de la littérature haïtienne de 1804 à nos jours. ». lodyans.hypotheses.org. La lodyans. Retrieved 28 avril 2021. 

Lyen deyò[modifye | modifye kòd]