Aller au contenu

Afrik

Modifye lyen yo
Depi Wikipedya, ansiklopedi lib
Afrik
Afrik
Afrik
sipèfisi 30,3 km2 km²
popilasyon Erreur Lua dans mw.text.lua à la ligne 25 : bad argument #1 to 'match' (string expected, got nil). ab.
popilasyon dat

Afrik se yon kontinan ki kouvri 6% sifas Latè ak 20% sifas sifas tè. Sipèfisi li se 30 415 873 km2 ak zile yo, sa ki fè li twazyèm pi gwo nan mond lan si nou konte Amerik kòm yon sèl kontinan. Ak plis pase 1.3 milya moun, Lafrik se dezyèm kontinan ki gen plis moun apre Azi e li reprezante 17.2% nan popilasyon mondyal la an 2020. Kontinan an fwonte pa Lanmè Mediterane a nan nò, la. Kanal Suez la ak Lanmè Wouj la nan nòdès, Oseyan Endyen an nan sidès ak Oseyan Atlantik la nan lwès.

Lafrik travèse prèske nan mitan an pa ekwatè a epi li gen plizyè klima: cho ak imid ki pi pre ekwatè a, klima twopikal nan rejyon yo ant ekwatè a ak twopiks, cho ak arid alantou twopik yo, klima tanpere nan zòn altitid yo. Kontinan an karakterize pa mank de lapli regilye. Nan absans glasyes oswa sistèm akifè mòn, pa gen okenn mwayen regilasyon natirèl klima eksepte kòt yo. Tè arid yo reprezante 60% nan teritwa li yo. Anviwònman li se poutan trè rich Modèl:Ensise ak kontinan an se lakay yo nan dezyèm forè kontinyèl nan planèt la, forè a nan Basen Kongo a, men anviwònman sa a menase pa debwazman ak bès nan divèsite biyolojik, konsekans chanjman klimatik ak antwopik presyon. An 2020, endikatè klima Afrik yo te karakterize pa tanperati chofe k ap kontinye, akselere ogmantasyon nivo lanmè, move tan ak evènman klimatik, tankou inondasyon ak sechrès, ak efè devastatè ki asosye yo. Rediksyon rapid la nan dènye glasye ki rete nan Lafrik di Lès, ki espere fonn antyèman nan fiti prè, siyal menas la nan chanjman sistèm Latè iminan ak irevokabl[1].

Kontinan an konsidere bèso limanite, kote zansèt moun yo te parèt, lè sa a, apeprè 200 000 ane de sa , moun modèn ki Lè sa a, gaye nan rès la nan glòb la. Sahara, pi gwo dezè cho nan mond lan, te kreye yon lakou, ki mennen nan evolisyon istorik diferan ant nò ak sid. Nan peryòd istorik la, [[sivilizasyon Ansyen Ejip te devlope sou Nil la, Lafrik Sub-Saharan te wè nesans pwòp sivilizasyon pa l yo nan zòn [[savannah] ]s; Lafrik di Nò, rivaj sid Mediterane, te enfliyanse pa Fenisyen, Grèk ak Women yo. . Soti nan 3000 av. J.-K. Lafrik fè eksperyans ekspansyon bantou. Se yon mouvman popilasyon an plizyè faz, jeneralman oryante soti nan nò, soti nan preri nan Kamewoun jodi a, nan sid, nan Afrik di Sid , rive nan nan kòmansman epòk kretyen an. Ekspansyon bantou eksplike kat aktyèl etnolengwistik zòn sub-Saharyen an.

Etimoloji

[modifye | modifye kòd]

Ansyen Lagrès yo rele kontinan an Λιβύη / Libúē ("Libu")[2]. Kanta tèm Afrik, li sòti dirèkteman nan Laten Afrik. Soti nan Antikite Women rive nan Mwayennaj[3], tèm nan refere sèlman a yon pati nan Lafrik di Nò ki antoure Carthage, majorite Berber, yo te rele sid la majorite Etiopi (soti nan grèk Αἰθιοπία / Aithiopía). Kidonk, nan Liv V nan Istwa Natirèl, Pliny Elder mansyone rivyè Nijè a, ke li nonmen. Nigris, kòm yon delimitasyon[4]: « rivyè Nigris separe Lafrik ak Etiopi  » epi tou mansyone « Nasyon Etyopyen yo » ki rete alantou li.

Etimoloji "Lafrik" ​​te sijè a anpil ipotèz:

Etimoloji anvan XXe syèk yo kounye a se sèlman kiryozite istorik: Isidore of Seville te tire non sa a soti nan Laten aprica ("solèy"), Leo. Afriken an te envoke yon mo grèk a-phrike ('san frèt').

Dapre Michèle Fruyt[5], tèm Lafrik la te parèt nan lang Ewopeyen an atravè entèmedyè Women ki konsa te deziyen pati nò kontinan an paske, nan Campania, ' 'africus kalifye van lapli ki soti nan rejyon Carthage[6].

Dapre ipotèz Daniel Don Nanjira, mo Latin Afrik te kapab soti swa nan non Afridi, yon tribi Berbè ki te rete nan Africa du Nord toupre Carthage, oswa nan tèm Fenisyen Afar ki vle di "pousyè"[7].

Dapre lòt chèchè yo, mo Lafrik la soti nan tribi Banou Ifren (tribi Amazigh)[8],[9],[10],[11], ki gen zansèt Ifren, yo rele tou Iforen, Ifuraces oswa Afer[12] (tèm ki vle di tou "gwòt" oswa "gwòt" nan lang Berber selon Ibn Khaldoun [13]). Ifri, fòm sengilye mo Ifren la, tou deziyen yon divinite Amazigh[14],[15],[12].

Gen lòt ankò ki deziyen Banou Ifren kòm moun ki rete nan ansyen ifrīqīyā إفريقيا ki te deziyen an Arab aktyèl Tinizi ak ke non Lafrik la soti nan non tribi Banou Ifren[16],[17]. Anplis de sa, Banou Ifren ta dwe Ifuraces yo, yon branch fanmi ki reyini Afar yo. Ifuraces yo te viv nan ansyen Tripolitania e yo se Berber Zénètes, moun Corripus te deziyen nan liv li pa Ifuraces[18].

Istwa

[modifye | modifye kòd]

Pre-Istwa

[modifye | modifye kòd]

Nesans espès imen an

[modifye | modifye kòd]
kilè eskèlèt ominid sou fon nwa
Lucy, kilè eskèlèt nan'Australopithecus afarensis, dekouvri sou nan Awash Valley, Afar Depression nan Etiopi.

Afrik se konsidere pa tout paleoanthropologists kòm bèso limanite, kote espès imen an te fèt (Mitokondrial Èv)[19],[20] . Pandan XXe syèk la, antwopològ te dekouvri yon gwo kantite fosil ak prèv ki montre okipasyon hominid précurseurs lèzòm, ki date, pa dat radyometrik, nan no 7 ane anvan prezan pou espès Sahelanthropus tchadensis (fosil Toumaï )[21],[22], no 6 ane pou Orrorin tugenensis, no 4 ane pou fosil Ardi espès Ardipithecus ramidus, soti nan no 3.9 ane pou Australopithecus afarensis [23], soti nan 2.3 rive nan 1.4 milyon ane anvan prezan pou Paranthropus boisei [24] ak apeprè 1.9 milyon jiska 600000 ane anvan prezan konsènan Homo ergaster .

Apre evolisyon homo sapiens, anviwon 200 rive 100000 ane de sa, kontinan an se sitou peple pa gwoup chasè-rasanble[25],[26],[27]. Dapre teyori « orijin Afriken moun modèn » (Out of Africa), premye moun modèn sa yo te kite Lafrik la e yo te peple. rès mond lan ant 80 ak 50000 ane anvan epòk nou an. Yo ta kite kontinan an lè yo travèse Lamè Wouj la atravè Bab-el-Mandeb[28], [29], Dwat Gibraltar[28],[29] ak Istm Suez la [30].

Lòt migrasyon moun modèn sa yo, nan kontinan an, soti nan menm peryòd yo, ak tras premye etablisman imen nan Lafrik di Sid, Afrik di Nò ak Sahara [31].

Jeyografi

[modifye | modifye kòd]

Jewografi Fizik

[modifye | modifye kòd]
topology map of Africa
Reliefs of Africa.

Ak yon sifas tè 30 milyon km2, Lafrik se twazyèm kontinan[notes 1] pa zòn; sa reprezante 6% sifas tè a ak 20% sifas tè a[32]. Lanmè Mediterane a separe ak Ewòp, li tache ak Azi nan pwent nòdès li pa Istm Suez la (Kal Suez la janbe lòt) sou 163 km[33]. Soti nan bout nò li, nan Ras ben Sakka (37°21' N) nan Tinizi, rive nan pwent sid li, nan Cap des Aiguilles (34°51 '15" S) nan Lafrik di Sid, kontinan an lonje pou apeprè 8000 km. Soti nan Cape Verde (17°33'22" W), nan li. ekstrèm lwès, nan Ras Hafun (51°27'52" E) nan Somali, nan ekstrèm lès li, li pwolonje pou 7400 km [34].

kòt li yo, yon ti kras endentasyon, yo gen 26000 km longè. Absans nan endentasyon gwo twou san fon nan bank li yo se remakab; vre, an konparezon, Ewòp, ki pwolonje sou 10.4 milyon km 2, oswa apeprè yon tyè nan sifas Lafrik la, gen yon litoral 32000 km[34] , pi long pa 6000 km.

Sahara, pi gwo dezè nan Lafrik ak pi gwo dezè cho nan mond lan, pou kont li kouvri yon zòn nan prèske 8.6 milyon km2[35]. Sahel, yon bann kontinyèl savann twopikal semi-arid ki sitiye jis nan sid Sahara a, kouvri prèske 2.7 milyon km 2. Se konsa, rejyon hyper-arid, arid ak semi-arid nan Sahara a ak Sahel la pou kont yo kouvri apeprè yon tyè nan zòn total kontinan Afriken an.

Klima

[modifye | modifye kòd]

Kilti

[modifye | modifye kòd]
Mizik ak dans
[modifye | modifye kòd]
 Atik detaye : Mizik Afriken ak Enstriman mizik Afriken.
 Atik ki gen rapò : Kora, Balafon ak Sanza.
Tanbou an bwa dekore, ki gen fòm dyabolo
gòch
Grap ak yon sèl kòd, an bwa, ak yon kalabas kòm bwat son
Grap mvett.
Bay metal ki monte sou yon sipò an bwa plat
Detay sou yon Sanza oswa "pyano pous".

Anplis mask yo, dans yo ak chante ki souvan akonpaye yo. , te bay Afrik Sub-Saharan pwòp idantite li[36]. Avèk yon mil gwoup etnik ak yon milya moun, Afrik se kiltirèl miltip, men mizik Afriken ak dans pataje kèk karakteristik diferan. Nan kilti tradisyonèl, mizik, dans ak ekspozisyon mask yo souvan fòme yon triptik. Mizik la se esansyèlman ritm ak santre sou transmisyon oral, kidonk gwo enpòtans tèks la[37]. Enstriman yo trè divès, men ritm lan bay pèkisyon an fyète epi, an patikilye, tanbou[38].

Malgre yon rankont “twomatik”[trad 1] ant kilti, Afrik te enfliyanse tou sèten mizik oksidantal, tankou jazz, dirèkteman enspire pa ritm Afrik de Lwès e ki te kreye pa esklav nwa depòte nan Amerik. [40], afrobeat (ane 1970), ki te kreye pa Fela Kuti, highlife (ane 1920)[41] Pwòp mizik kontanporen li, Rumba Kongolè, soukous, coupé-décalé, pa egzanp, yo ekspòte nan tout mond lan depi ane 1960 yo[42] , e plis toujou ak kwazman mizik mondyal la[43],[44] ki te fèt an 1986 ak album Graceland pa Paul Simon[45],[46],[44]. « Negro atizay te enspire Picasso ak lòt atis; ak ritm senkop nan mizik Afriken ak dans eko atravè mond lan jodi a ».

Nòt ak Referans

[modifye | modifye kòd]

Tradiksyon

[modifye | modifye kòd]
  1. ↑ en « rankont twomatik ant Lafrik ak Ewòp[39]. »

Nòt

[modifye | modifye kòd]
  1. ↑ 0,4 milyon km2 ak zile, ki plase li apre Azi (43,8 milyon). km 2) ak Amerik ( 42.2 milyon km 2 ).

Referans

[modifye | modifye kòd]
  1. ↑ World Meteorological Organization (WMO). 2021. Eta klima a ann Afrik 2020. WMO-No. 1275. https://library.wmo.int/index.php?lvl=notice_display&id=21973
  2. ↑ « Opinyon ansyen jeyografi yo sou Afrik Minè », dans Pwen de vi Mediterane a. Pwosedi 7yèm kolòk Villa Kérylos nan Beaulieu-sur-Mer nan dat 4 & 5 oktòb 1996, Académie des Inscriptions et Belles Lettres, coll. « Cahiers de la Villa Kérylos », (lire en ligne)
  3. ↑ (en) Ki orijin mo “Lafrik” la?,
  4. ↑ Pliny Elder, Istwa natirèl, Liv 5, — Émile Littré edition.
  5. ↑ Michèle Fruyt, Soti nan Africus uentus rive nan Afrik terra, .
  6. ↑ Louis Deroy ak Marianne Mulon, Diksyonè non kote, (ISBN 2-85036-195-X).
  7. ↑ (en) Daniel Don Nanjira, Politik Etranjè Afriken ak Diplomasi., , p. 17 .
  8. ↑ (en) Achiv syantifik. ak misyon literè Lafrans, p. 481.
  9. ↑ Foudil Cheriguen, « Barbaros oswa Amazigh. Etnonim ak istwa politik nan Afrik di Nò », Presses de la Fondation Nationale des Sciences Politiques, , p. 9.
  10. ↑ (en) Geo. Babington Michell, « The Berbers », , p. 161.
  11. ↑ (en) Ivan Van Sertima, The Golden Age of the Moor, Transaction Publishers, , p. 117.
  12. ↑ 12,0 et 12,1 Al Idrissi, Deskripsyon Lafrik ak Espay, Leyden, .
  13. ↑ (en) Istwa Berbère ak dinasti Mizilman nan nò Afrik, .
  14. ↑ Recueil des notices et souvenirs de la Sosyete Akeyolojik, Istwa Depatman Konstantin, .
  15. ↑ François Decret ak Mhamed Fantar, Lafrik di Nò nan Antikite: Istwa ak sivilizasyon depi orijin yo rive nan Ve syèk, (ISBN 978-2-228-12900-8).
  16. ↑ (en) Edward Lipiński, Itineraria Phoenicia, (ISBN 978-90-429-1344-8), p. 200.
  17. ↑ (en) H. R. Palmer, Oases nan dezè Libi a, vol. 73, .
  18. ↑ (en) Corippe (Flavius ​​​​Cresconius Corippus), La Johannide oswa sou lagè Libi yo, — Epic, date depi nan 550 av. J.-K., tradui soti nan Latin .
  19. ↑ (en) « Etid jenetik rasin moun nan Afrik », BBC News.
  20. ↑ (en) « Migrasyon premye moun ki soti nan Lafrik ki te ede pa move tan mouye », sur sciencedaily.com.
  21. ↑ « Pi ansyen zansèt nou an te viv byen 7 milyon ane de sa », sur Futura-Sciences.com, .
  22. ↑ « Hominidae . Sahelanthropus tchadensis ».
  23. ↑ (en) The Skull of Australopithecus Afarensis, (ISBN 0-19-515706-0).
  24. ↑ (en) The Variety of Life, (ISBN 0-19- 860426-2).
  25. ↑ (en) Ejip, (ISBN 1-56000 -792-3).
  26. ↑ Istwa Jeneral Lafrik, vol. 2, p. 578.
  27. ↑ (en) Delts-Man nan Yebu : Volim Okazyonèl nan Ejiptolojis yo, (ISBN 1-58112-564-X).
  28. ↑ 28,0 et 28,1 (en) Spencer Wells, « The Journey of Man », sur news.nationalgeographic.com, .
  29. ↑ 29,0 et 29,1 (en) Stephen Oppenheimer, « The Gates of Grief », sur bradshawfoundation .com.
  30. ↑ (en) Robin Derricourt, Soti nan Afrik': Travèse Lanmè, Travèse Tè ak Kilti nan Migrasyon Hominin yo, vol. 19, (DOI 10.1007/s10963-006-9002-z, lire en ligne [PDF]), p. 119-132.
  31. ↑ (en) Candice Goucher ak Linda Walton, World History : Journeys from Past to Present, Routledge, , 345 p. (ISBN 978-1-134-72354-6 ak 1-134-72354-7, lire en ligne), p. 2-20.
  32. ↑ (en) April Pulley Sayre, Lafrik, (ISBN 978-0-7613-1367-0).
  33. ↑ (en) Mwayen Oryan ak Afrik di Nò, .
  34. ↑ 34,0 et 34,1 (en) Merriam-Webster's Geographical Dictionary (Index), .
  35. ↑ (en) « Sahara », dans Encyclopédie Universalis (lire en ligne).
  36. ↑ Enzo Camara, « Danse nan kè idantite Afriken yo », sur afrik.com, .
  37. ↑ Nadia Métivier, Les musiques africaines, Académie de Bordeaux.
  38. ↑ « Tanbou nan sosyete tradisyonèl Afriken yo », Philharmonie de Paris, vil mizik.
  39. ↑ (en) Simon Gikandi, « Literati Afriken ak faktè kolonyal la », dans The Cambridge History of African and Caribbean Literature, vol. 1, (ISBN 9781139054638, DOI 10.1017/CHOL9780521832755.021), p. 379-397.
  40. ↑ « Jazz » [pps], Académie de Poitier.
  41. ↑ Istwa Jeneral Lafrik. , vol.8 p.659….
  42. ↑ (en) Mizik Afriken ak enfliyans li nan mond lan, (lire en ligne), p. 291-302.
  43. ↑ Manda Techbwa, Musiques Africaines, Nouvelles Stakes , nouvo defi, Paris, UNESCO, coll. « Memoirs of Peoples », (ISBN 92-3-203988-5).
  44. ↑ 44,0 et 44,1 (en) Bob W. White, Refleksyon sou yon im kontinantal, (lire en ligne), p. 633-644.
  45. ↑ Igor Hansen-Love, Twa bagay pou Pou konnen sou Graceland pa Paul Simon, (lire en ligne).
  46. ↑ Stéphanie Binet ak Thomas Sotinel, Comment Paul Simon lanse "world music", (lire en ligne).

Lyen deyò

[modifye | modifye kòd]
Rekipere depi « https://ht.wikipedia.org/w/index.php?title=Afrik&oldid=818736 »