Literati kamewounèz

Depi Wikipedya, ansiklopedi lib
Guillaume Oyônô Mbia, gayan Gran Pri esponsò, resevwa parchemin li nan men D Adamou Ndam Njoya, Prezidan Jiri GPAL 2014 la.

Literati kamewounèz se tout tèks literè nan otè ki soti nan Kamewoun, nan nenpòt lang. Li pran sous nan yon rich tradisyon oral.[1]

Popilasyon peyi a nan ane 1960 yo estime a 5 000 000 Kamewounè. Li estime nan ane 2021-2022 ak 28 000 000 moun, san konte dyaspora kamewounèz la.

Tèks nan ekriti Bamoun /shü-mom, 1910.

Istwa[modifye | modifye kòd]

Jiska dènyèman, kòmansman literati ekri ki gen orijin kamewounèz yo te mal fikse nan lit yo pou endepandans Kamewoun, ki te wè aparisyon nan yon seri tèks, pi fò nan yo se an fransè. Vreman vre, si li pa nye ke literati ekri Kamewoun devlope nan kontèks kolonyal la (an premye alman), reyalite a rete ke premye tèks li yo anvan administrasyon yo kolonyal angle ak franse nan Kamewoun an 1919.[2]

Soti nan 1887 a 1945, rejim endijena aplike nan koloni franse yo, ki gen ladan Kamewoun.

Literati epòk kolonyal[modifye | modifye kòd]

  • Isaac Moumé Etia pibliye an 1920, 1927 ak 1928, plizyè tòm "Quelques renseignements sur la coutume locale chez les Doualas (Cameroun) ak an 1930, yon rekèy powèm Les Fables de Douala, nan de (2) lang : franse-dwala.[3],
  • Jean-Louis Njemba-Medou, otè zèv Nnanga kon (1932), ki gen yon pri kounye a ki pote non (Pri Nnanga kon). [4]

Evolisyon[modifye | modifye kòd]

Literati kamewounèz, konprann kòm tèks ekri ki soti nan Kamewoun, kouvri plizyè lang ak ekriti, ki gen ladan sa ki enspire pa alfabè Latin, arab, oswa menm ekriti Bamoun. Otè li yo ekri oswa te ekri an alman,[5] an anglè, an fransè, men tou nan lang lokal.[6] Kòm nan anpil peyi nan <i>Afrik Sibsarayen</i>, li te fè eksperyans yon kwasans avèk peryòd apre endepandans la, [7] piblikasyon an nan yon zèv ki konstitye nan epòk la yon mak entèlijans ki jeneralman ta ka vo akòde nan yon pozisyon responsablite nan administrasyon an. E pou li kèk otè nan epòk la, nou te ka mande si vokasyon an se te sèl motivasyon yo, sof respè a akòz anpil nan yo te pase nan avni.

Majorite otè nan ane 1960 yo, ane 1970 yo, ane 1980 yo te sitou fonksyonè. Nan ane 1990 yo ak ane 2000 yo, literati kamewounèz te fè eksperyans yon sèten detant.[7] Ekri yon liv pa nesesèman yon prèv jeni ankò, kantite entelektyèl yo te miltipliye eksponansyèlman, konpare ak ane yo anvan ak apre endepandans yo. Pwodiksyon liv se pa priyorite gouvènman an tou, preyokipe ak pwoblèm ekonomik. Nou remake yon bès nan bon jan kalite piblikasyon, yon mank de motivasyon nan pwomotè kiltirèl pou ankouraje literati.

Sepandan, depi kòmansman an deseni aktyèl , literati kamewounèz sanble ap monte ankò. Esponsò, jiskaprezan endiferan, yo kòmanse montre kèk enterè. Gran Pri Asosyasyon literè, pou egzanp, benefisye de sipò nan Brasseries du Cameroun, konpayi an brasri prensipal nan peyi a. Patwonaj se sètènman ra men yon ti kras plis prezan pase nan dènye ane yo : an 2014, patwon an Pierre Flambeau Ngayap, manm jiri a ki te chwazi jenn otè Eric Mendi a nan GPAL 2013 la [8] pou woman li Opération Obama, gen dwa pou finanse acha a yon santèn kopi liv sa a ofri yo bay elèv yo nan Inivèsite Yaounde II-Soa [9] .

Literati pa jan[modifye | modifye kòd]

Literati kòmanse konsa san dout avèk liv tankou Die Jaunde-Texte, yon liv an alman ak an ewondo pibliye an 1913 pa Charles Atangana ak neve li, Paul Messi, Quelques renseignements sur la coutume locale chez les Doualas (Kamewoun) pibliye an fransè an 1927 pa Isaac Moumé Étia oswa Sa'angan nan Sultan Njoya pibliye an shü-mom, souvan rele ekriti Bamoun. Menmsi yo pa genyen tout atribi ki nesesè pou yo fè pati sa konsepsyon modèn oswa postmodèn nan gwoupe anba tèm literati, tèks sa yo ta byen kapab konsidere kòm literè. Yo te swiv an 1932 pa Nnanga kon, yon tèks fiksyon nan lang Boulou ekri pa yon sèten Jean-Louis Njemba-Medou.[2] Dènye zèv sa a konsidere kòm premye fiksyon liv nan literati kamewounèz.

Womansye[modifye | modifye kòd]

Premye romansye ki te pale franse te Mongo Beti (1932-2001, Ville cruelle (1954)) ak Ferdinand Oyono [10],[2] (1929-2010, Le Vieux Nègre et la Médaille (1956)), ki te swiv pa Benjamin Matip.[2] (1932-2017, Afrique, nous t'ignorons (1956)), Joseph Owono (1921-1981, Tante Bella (1959)), Evemba Njoku'a Vembe (Sur la Terre en passant, 1966), Francis Bebey Le Fils d'Agatha Moudio, 1967), René Philombé (Un sorcier blanc à Zangali, 1969), Rémy Medou Mvomo (Afrika ba'a ), Guillaume Oyônô Mbia (Chroniques de Mvoutessi, 1971-1972), Charly Gabriel Mbock (Quand saigne le palmier, 1978), Bernard Nanga (Les Chauves-Souris, 1980), Yodi Karone (Le Bal des caïmans, 1980), Emmanuel Mayo (La Chose qui mangeait les sorciers - 2017), ak anpil lòt otè.

Literati kamewounèz tou gen anpil kontribisyon fanm, tankou, pami lòt moun, Calixthe Beyala,[11] Léonora Miano, Imbolo Mbue, Djaïli Amadou Amal (Les Impatientes).

Pwezi[modifye | modifye kòd]

An 1930, Isaac Moumé Etia (1889-1939) pibliye yon rekèy powèm " Les Fables de Douala, nan de (2) lang : franse-dwala" [3] , . An 1947,[12] Louis-Marie Pouka (1910-1991) pibliye yon rekèy powèm. Li prezide premye sesyon Asosyasyon Nasyonal Powèt ak Ekriven kamewounè, ki te fonde an 1960 pa René Philombé (1930-2001). Nou ka site powèt yo : François Sengat Kuo (1931-1997, Flowers of laterite (1954)), Charles Ngande, Jean Claude Awono, Étienne Noumé, Jean-Paul Nyunaï, Emmanuel Mayo (Rhapsodies pour remonter les caractes, Que ma flûte impose son chant), Patrice Kayo (1942-2021, Hymnes et Sagesses (1970)), Samuel-Martin Eno Belinga (1935-2004, Masques nègres (1972)), Fernando d'Almeida (1955-2015, Au seuil de l'exil (1976)), Francis Bebey (1929-2001), Paul Dakeyo (1948-, Soweto ! Soleils fusillés (1977)). Pami medam yo, nou ka mansyone Jeanne Ngo Maï (1933-2008), ak Werewere Liking (1950-), ki kreye " chante-woman " ( Orphée-Dafric, 1981), Jeanne-Louise Djanga, ( Au fil de Wouri (2007), Éclats de vers de voix de rires (2009)).

Esè[modifye | modifye kòd]

Anpil otè mansyone anwo yo te ekri esè tou :

Teyat[modifye | modifye kòd]

Epòk kolonyal la te etabli yon fòm teyat, an premye relijye oswa misyonè, ke omwen twa (3) tèks temwaye : Les dix vierges (1870, Alfred Tongo Diboumbou), L'annonce de la naissance de Jésus (1912, anonim), Une famille dans l'attente de Noël (1918, Kingue Kwedi), epi lekòl, avèk mizansèn fab ak pyès teyat nan repètwa franse a. Te gen yon teyat angle ak yon teyat alman. Nan lang nasyonal yo, premye tèks li te ye a se Mabarga Essono (1943, Jean-Baptiste Obama).

Pyès teyat Stanislas Awona a, Le Chômeur, te ouvri wout la an 1960 pou Guillaume Oyônô Mbia (Trois Prétendants... un mari, 1959/1964), ki te yon gwo siksè popilè, Jean-Baptiste Obama (Assimilados, 1966), Pabé Mongo, E.N. Vembe, Werewere Liking, Yodi Karone. Sati traji-komik souvan anime yo, sitou Kum'a N'Dumbe III (Kafra-Biatanga, 1973), René Philombé , ak anpil lòt.

  • René Philombe (1930-2001)
  • Pabe Mongo (1948-)
  • Yodi Karone (1954-)
  • Marcel Zang (1954-2016)
  • Martin Ambara (1970-) [14]
  • Kouam Tawa (1974-)
  • Eric Delphin Kwégoue (1977-)
  • Hermine Yollo (1981-) [15]
  • Edouard Elvis Bvouma (1982-) [16]
  • Nicaise Magloire Wegang (1984-)

Pri literè[modifye | modifye kòd]

14 janvye 2015, jis apre seremoni pri GPAL 2014 la, gayan an Charles Salé poze ak ofisyèl nan Grenier Littéraire, asosyasyon ki te soumèt jiri a travay li.

Depi 2013, Kamewoun te prezan nan peyizaj pri literè nan nivo afriken e menm mondyal, avèk Gran Pri Asosyasyon Literè (GPAL). Kèk otè gen anpil don ki pa konnen jiskaprezan oswa ki pa konnen piblik la te revele ak rekonèt pa pri sa a, ki gen tou avantaj ke yo bileng, akeyan liv ki ekri an fransè oswa an anglè. Nou ta ka site Eric Mendi, pratikman enkoni jiskaske distenksyon li nan GPAL 2013 nan kategori Belles-Lettres pou woman li "Opération Obama", [17] Charles Salé konsakre nan GPAL 2014 la pou "La'afal. Ils ont dit...", ak womansye kongolè Fiston Mwanza Mujila, onore nan GPAL 2015 la pou " Tram 83 ". GPAL yo bay plizyè lòt pri literè tou.[18]

Revi literè[modifye | modifye kòd]

  • Kamewoun : Abbia (1963-1982);

Lòt lang Afriken yo[modifye | modifye kòd]

Nòt ak referans[modifye | modifye kòd]

Gade tou[modifye | modifye kòd]

Bibliyografi[modifye | modifye kòd]

Pèsonalite yo[modifye | modifye kòd]

Lyen deyò[modifye | modifye kòd]

  1. (franse) fr Gabriel Deeh Segallo (2012). « Cinquante années de littérature camerounaise…cinquante années de progrès ? ». mondesfrancophones.com. Mondes francophones. 
  2. 2,0 2,1 2,2 et 2,3 (franse) fr Philippe Decraene (1970). « Sa littérature est l'une des plus riches de toute l'Afrique francophone ». Le Monde. 
  3. 3,0 et 3,1 (franse) fr https://web.archive.org/web/20221004211159/https://catalogue.defap-bibliotheque.fr/index.php?lvl=author_see&id=13075
  4. « Lebledparle.com ». Archived from the original on 2019-01-29. Retrieved 2022-10-04. 
  5. Exemple d'auteur germanophone: [[:de:Alexandre Kum'a Ndumbe III.|Modèl:Pr Kum'a Ndumè III]]
  6. Article sur Nnanga Kon, Ouvrage écrit en langue Bulu: Grin.com
  7. 7,0 et 7,1 Voir cet article
  8. Rapport du Jury des Gpal 2013: Camer:be
  9. De cette donation naîtra la Journée de l'Étudiant-Gpal
  10. (franse) fr Anthologie de la littérature camerounaise : des origines à nos jours, Afrédit, Yaoundé, 2007, (ISBN 9956-428-14-0)
  11. (franse) fr Jacques Bessala Manga (2012). « Les amazones de la littérature camerounaise ». Langaa. Archived from the original on 2016-03-04. Retrieved 2022-10-04. 
  12. Anthologie de la poésie camerounaise (Collection of Poetry), Patrice Kayo, Presses Universitaires de Yaounde, 2000)
  13. (Dictionnaire des œuvres littéraires négro-africaines de langue française, des origines à 1978)
  14. http://www.lesfrancophonies.fr/AMBARA-Martin
  15. « Kopi achiv ». Archived from the original on 2021-12-30. Retrieved 2022-10-04. 
  16. https://www.franceculture.fr/personne/edouard-elvis-bvouma
  17. Rapport du Jury des Gpal 2013
  18. Un article faisant référence à d'autres prix Gpal