Chili
| |||||
deviz nasyonal im nasyonal |
Por la razón o la fuerza (Pa rezon oswa pa fòs) Dulce patria, recibe los votos (Chè peyi, aksepte volonte nou)
| ||||
lang jantile |
panyòl Chilyen | ||||
![]() | |||||
istwa | |||||
endepandans - Deklarasyon endepandans |
de Espay 12 fevriye 1818 | ||||
politik | |||||
gouvènman - Repiblik prezidansyèl |
repiblik Gabriel Boric | ||||
kapital | Santyago | ||||
pi gwo vil | Santyago | ||||
![]() | |||||
divizyon tip : Rejyon | |||||
Arica ak Parinacota, Tarapacá, Antofagasta, Atacama, Coquimbo, Valparaíso, , Metwopoliten Santiago, O'Higgins, Maule, Ñuble, Bío bío, Aracaucanía, Los Ríos, Los Lagos, Aysén, Magallanes | |||||
vwazen | Pewou,Bolivi, Ajantin | ||||
òganizasyon | ONI, OEA | ||||
jewografi | |||||
sipèfisi (km²) dlo (%) frontiè (km) còt (km) pli ro (m) pli ba (m) |
756 096 (38yèm) 755 276 1,07 7801 6435 Nevado Ojos del Salado 6 893 Oseyan Pasifik 0 | ||||
![]() | |||||
ekonomi | |||||
monnen - divizyon |
Chilean peso (CLP )100 centavos nan sikilasyon jiska 1983[1] | ||||
PEB - total (US) - pa ab. (US) |
2024 USD 333 760 milyon [2] (41) USD 16 616 [2] (51) | ||||
endis yo - EDI - EPI |
0,860 [3] (44) 2022
| ||||
demografi | |||||
popilasyon (ab.) dansite (ab./km²) lavi (zan) ne (‰) mòtalite (‰) mòtalite timoun (‰) alfabèt (%) an vil (%) |
17 574 003 (65yèm) 2017 26,57 80,33 [4] 2020 11,99[5] 2020 6,35 [6] 2020 8,8 (Gason) - 7,6 (Fanm) 95,8 2002 88,1[7] 2023 | ||||
endèks | |||||
kòd | |||||
kòd ISO | CHL, CL | ||||
endikatif yo - entènet - telefonik - radyofonik |
.cl
| ||||
nòt | |||||
Chili, ofisyèlman Repiblik Chili,[9] se yon peyi souvren ki sitiye nan ekstrèm sid Amerik disid. Li adopte yon fòm gouvènman repibliken, demokratik, inite, ak prezidansyèl.[10] Kapital li ak vil ki pi peple se Santyago. Avèk yon longè ki depase 4 300 kilomèt soti nan nò pou ale nan sid, li se peyi ki pi long nan mond lan.[11][12]
Chili gen twa zòn jewografik.[13] Premye a se Chili kontinantal, ki gen ladan yon teren sou kòt lwès Kòn Sid la, ki pwolonje ant paralèl 17°29′57″ S ak 56°32′12″ S, prensipalman soti nan kòt sidès Oseyan Pasifik la rive nan pi wo somè nan chèn montay And yo. Li gen yon longè 4270 km,[14] yon lajè maksimòm 445 km nan 52°21′ S ak yon minimòm 90 km nan 31°37′ S. Li gen pou vwazen Pewou nan nò, Bolivi nan nòdwès, ak Ajantin nan bò solèy leve, totalize 7801 km fwontyè tè,[15] epi li gen pasaj Drake nan sid la. Dezyèm zòn nan, Chili zile, gen ladann yon seri zile vòlkanik nan sid Oseyan Pasifik la: achipèl Juan Fernández ak zile Desventuradas yo, ki fè pati Amerik disid, ansanm ak zile Salas ak Gómez ak zile Pak, ki sitiye nan limit triyang Polinezi a, ki fè pati Oseyanik. Twazyèm zòn nan, Teritwa Antatik Chili a, se yon pati nan kontinan Antatik[16] la ki gen yon zòn 1 250 257,6 km²[17], ant meridyen 53° O ak 90° O,[16] kote Ajantin ak Wayòm Ini fè reklamasyon tou,[18] ki pwolonje jiska Pòl Sid la, men ki sijè a sa ki prevwa nan Trete Antatik la, ke Chili siyen tou.[19] Paske de sa yo, Chili konsidere kòm yon peyi trikonental.[13]
Li gen yon kòt ki mezire 6 435 km longè[20] epi li egzèse dwa eksklizif, reklamasyon divès degre, ak souverènte sou espas maritim li, yo rele Lanmè chilèn nan.[21] Sa a gen ladan kat zòn:[22] lanmè teritoryal (120 827 km²), zòn kontig (131 669 km²), zòn ekonomik eksklizif (3 681 989 km²), ak plato kontinantal (161 338 km²).[20]
Chili gen yon endis devlopman imen "trè wo", e ak yon nòt EDI 0,860, li konsidere kòm peyi ki pi devlope nan Amerik Latin nan (osi byen ke twazyèm pi devlope nan Amerik la apre Kanada ak Etazini).[23][24] Li karakterize pa yon ekonomi solid, yon demokrasi estab, ak nivo pwogrè sosyal ki wo konpare ak rès rejyon an.[25] Li klase kòm yon peyi ki gen revni wo dapre Bank Mondyal la.[26] Preske 20 milyon abitan li yo gen mwayèn nan endis alfabetizasyon, kwasans ekonomik,[27] esperans lavi,[28] kalite lavi,[29] globalizasyon,[30] ak PIB pou chak moun[31] ki pami pi wo nan kontinan an.
Istwa
[modifye | modifye kòd]Chili pre-ispanik
[modifye | modifye kòd]Rèst arkeolojik ki pi ansyen nan Chili yo te jwenn nan Monte Verde (rejyon Los Lagos)[32], anviwon ane 12 800 anvan Jezi Kris (av. J.-K.),[33] nan fen Paleolitik Siperyè a, sa ki fè li vin premye kote abitan yo te ye nan Amerik la.[34] Nan epòk sa a, kilti Chinchorro te make istwa, li te devlope nan nò peyi a ant ane 5000 ak 1700 av. J.-K.[35], e li te premye kilti nan mond lan ki te momifye mò yo atifisyèlman.[36]
Popilasyon Chili preispanik la te ogmante soti nan kèk milye paleo-endyen nan 7yèm milenè av. J.-K. a rive nan anviwon 1 200 000 endijèn nan 16yèm syèk la.[37] Nan epòk sa a, peyi a te okipe pa diferan kilti aborijèn ki te òganize nan bann longitidinal, ki te menm travèse chèn montay Andes yo pou rive nan oseyan Atlantik la.
Nan nò peyi a, Aymara yo, Atacameños yo, ak Diaguitas yo te etabli depi 11yèm syèk la kilti agrikòl ki te gen gwo enfliyans soti nan Anpi Inca a. Depi fen 15yèm syèk la, anpi sa a te domine mwatye nò Chili jiska Rivyè Maule[38] epi li te etabli de "wamanis" oswa pwovens: Elki ak Chili.[39] Sou kot nò ak santral yo, moun Chango yo te abite. Nan sid Rivyè Aconcagua, diferan gwoup Mapuche yo te enstale; yo te fè agrikilti ak elvaj, epi yo reprezante gwoup endijèn ki pi enpòtan nan peyi a. Nan kanal Patagoni yo, chasè-pesè ki sèvi ak kannòt tankou Chonos, Kawésqar, ak Yagan yo te rete; pandan ke nan savann Patagoni a, te gen nomad terès tankou Aónikenk ak Selknam yo.[40][41] Nan zile Paskwa, kilti polinezyen Rapanui te devlope, men li prèske disparèt nan mitan 19yèm syèk la.[42][43]
Chili pre-ispanik | |||||||||
|
Domèn Panyòl
[modifye | modifye kòd]Nan novanm 1520, Fernand Magellan te premye eksploratè Ewopeyen ki rekonèt teritwa aktyèl Chili lè li te travèse etwat ki pote non li.[44]
An 1535, konkistatè panyòl yo te eseye etabli yo nan tè yo te rele valle de Chile apre yo te fin konkeri Anpi Inka a. Premye ekspedisyon an, ki te dirije pa Diego de Almagro, te echwe.[45] Pedro de Valdivia te fè yon lòt tantativ pou konkeri tè ki nan sid kontinan an lè li te travèse dezè Atacama an 1540. Valdivia te fonde plizyè lokalite[46] — premye ak prensipal la te Santiago de Nueva Extremadura, sou 12 fevriye 1541 — lè li te pran avantaj sou yon sant administrasyon ak seremoni inka ki te nan sa ki jodi a se Plaza de Armas nan vil la.[47][48] Apre sa, Valdivia te lanse yon kanpay militè nan direksyon tè ki pi nan sid la, kote li te mouri nan yon anbiskad ke toqui Lautaro te òganize, sa ki te kòmanse Lagè Arauco lè yo te konfwonte tribi mapuche yo. Batay sa a, Alonso de Ercilla te rakonte premye pati li nan La Araucana (1569), li te dire pandan twa syèk, menm si te gen peryòd lapè gras ak parlamentos yo — tankou sa ki te fèt nan Quilín,[49] ki te etabli yon limit ant gouvènman kolonyal la ak tribi endijèn yo bò Rivyè Biobío an 1641, sa ki te bay non nan zòn yo rele La Frontera. [50]
Kapitenri Jeneral Chili a, ki te rele okòmansman Nueva Extremadura[47][51] epi pita Reino de Chile,[52][53][54][55] te youn nan posyon ki pi sid nan Anpi panyòl la. Akòz pozisyon li ki lwen gwo sant yo ak wout komès enperyal yo, ansanm ak konfli ak mapuche yo, Chili te yon kapitenri ki depann sou Virreinato del Perú. Ekonomi li te fèt pou founi virenato sa a ak matyè premyè — tankou kwi, grès ak ble [49][56] — epi pou soutni panyòl yo ki te viv nan teritwa chilyen an.
Endepandans peyi Espay
[modifye | modifye kòd]Nan kad operasyon konjèn Hispano-Ameriken an, pwosesis emansipasyon Chili a te kòmanse avèk etabli Premye Janta Nasyonal Gouvènman an nan dat 18 septanm 1810, aprè wa Fernando VII te arete nan Espay pa Napoléon Bonaparte (nan Premye Anpi franse a). Se konsa peryòd Patria Vyej la te kòmanse, kote lidè José Miguel Carrera te fèk parèt, epi li te dire jouk batay Rancagua an 1814, lè twoup Lame Reyèl Chili yo te repran teritwa a. Pandan etap Patria Vyej sa a, gouvènman chilyen an te voye yon Ekspedisyon Oksilyatè Chilèn bay Pwovens Ini Río de la Plata ant 1811 ak 1813 pou asire endepandans Ajantin. Lame reyèl la te answit atake nan Lagè Zap pa geriya patriyòt Manuel Rodríguez.
Twoup endepandantis Chili yo, ki te refiyye nan vil Mendoza, te fòme ansanm ak moun Río de la Plata (ki se Ajantin jodi a) Lame Andes la, ki te kòmande pa José de San Martín. Apre viktwa nan batay Chacabuco sou 12 fevriye 1817, etap Patria Nouvo la te kòmanse. Endepandans Chili te deklare nan premye anivèsè batay sa a, sou gouvènman Direktè Siprèm Bernardo O'Higgins, epi li te fèk konfime apre batay Maipú sou 5 avril 1818 pa Lame Ini Liberatè Chili. Pandan dezyèm etap sa a, endepandans definitif la te reyalize gras a Premye Eskwad Nasyonal Chili, ki te dirije pa amiral ekosè ki te vin chilyen Thomas Cochrane nan Pran Valdivia, anvan li konsantre sou defèt flòt Anpi Panyòl la nan Pasifik la. Bernardo O'Higgins te yon fwa konsidere pou elaji Chili lè l libere Filipin yo soti nan Espay epi enkòpore zile yo, yon plan li te konfye ofisye naval Thomas Cochrane nan yon lèt dat 12 novanm 1821, kote li te eksprime entansyon l pou konkeri Guayaquil, Zile Galapagos ak Filipin.[57] Apre sa, gouvènman chilyen an te voye yon Ekspedisyon Liberatè pou Pewou anba kòmand San Martín, objektif li se te libere sant Anpi Panyòl la nan Amerik disid.
Endepandans Chili | |||||||||
|
Fòmasyon repiblik la
[modifye | modifye kòd]O'Higgins te kòmanse yon peryòd refòm ki te pwovoke mekontantman nan gwo pati oligachi a, sa ki te lakòz li abdiske an 1823.[58] Menm ane sa a, atravè Konstitisyon an,[59] esklavaj te aboli nan Chili. Pandan sèt ane ki vin apre, yon seri pwosesis te vize òganize nouvo peyi a. Apre plizyè esè konstitisyonèl ak viktwa konsèvatè yo nan Revolisyon 1829, yon peryòd estabilite te kòmanse ak sa yo rele Repiblik Konsèvatè, ki te gen minis Diego Portales kòm figi prensipal, li menm ki te poze baz òganizasyon peyi a ak Konstitisyon 1833.[60]
Chili te kòmanse elaji teritwa li epi fikse fwontyè li yo. Gras a konkeri Chiloé ak trete Tantauco, achipèl Chiloé te antre nan peyi a an 1826.[61] Ekonomi an te monte anpil akòz dekouvèt min ajan Chañarcillo ak komès k ap grandi nan pò Valparaíso,[62] sa ki te mennen nan yon konfli pou sipremasi nan lanmè Pasifik Sid la ak Pewou. Fòmasyon Konfederasyon Pewou-Bolivi te konsidere kòm yon menas pou estabilite peyi a, epi Portales te deklare lagè, ki te fini ak viktwa Lame Ini Restoratè an 1839 ak disolisyon Konfederasyon an. An menm tan, yo te eseye ranfòse souverènte nan sid Chili, entansifye penetrasyon nan Araucanía ak kolonizasyon Llanquihue ak imigran alman.[63] Pa fondasyon fò Bulnes, rejyon Magallanes te antre nan peyi a an 1843,[63] pandan zòn Antofagasta (ki te teritwa bolivyen lè sa a) ak Aysén te kòmanse peple. Ant 1865 ak 1866, Chili te nan lagè kont Espay. An 1871, yon amnisti te siyen, epi an 1883, Trete Lapè ak Amitie ant tou de nasyon yo te siyen.
An fevriye 1878, Bolivi te vyole Trete 1874 lè li etabli taks pa akò sou Konpayi Salpèt ak Tren Antofagasta (CSFA), sa ki te mete validite trete a ak limit fwontyè yo an danje. Chili te pwoteste kont ogmantasyon taks sa a epi mande pou yo soumèt diskisyon an nan yon abitraj, men gouvènman bolivyen an, ki te dirije pa Hilarión Daza, te konsidere ke pwoblèm nan te sèlman sijè a jiridiksyon tribinal bolivyen yo. Pita, Daza te anile lisans konpayi chilyen an, konfiske byen li yo epi mete yo nan vann piblik. Jou vann lan, 14 fevriye 1879, okipasyon chilyen Antofagasta te fèt san gwo rezistans, passe majorite moun ki te abite la te se minè chilyen. An 1873, trete Alyans Defansif Pewou-Bolivi te siyen.[64] Devan refi kontinyèl Pewou pou deklare netralite apre demann repete Chili, Chili te finalman deklare lagè a tou de peyi yo sou 5 avril 1879, ofisyèlman kòmanse Lagè Pasifik la, pi gwo lagè nan istwa peyi a,[65] epi Pewou te aktive alyans sekrè li yo jou apre. Konfli a te fini an 1884 ak viktwa Chili, siyati Trete Ancón ak Pewou ak pakte Trev ak Bolivi.[66] Apre lagè a, Chili te pran kontwòl depatman Litoral Bolivi a ak pwovens pewouvyen Tarapacá, Arica, ak Tacna (dènye a jiska 1929), epi rezoud pifò pwoblèm fwontyè li yo ak Ajantin nan Patagoni an 1881 ak Puna de Atacama an 1898.[67] Ant 1861 ak 1883, Chili te fè Okipasyon Araucanía a,[68] epi an 1888, zile Rapa Nui te anekte. [69]
Fòmasyon repiblik la | |||||||||
|
Premye mwatye 20yèm syèk
[modifye | modifye kòd]
An 1891, konfli ant prezidan José Manuel Balmaceda ak Kongrè Nasyonal la te debouche sou yon gè sivil[70] kote palmantè yo te genyen epi yo te enstale Repiblik Palmantè a. Kòm rezilta, Balmaceda te komèt swisid.[71] Malgre devlopman ekonomik la, peryòd sa a te karakterize pa enstabilite politik ak aparisyon mouvman proletarya a, ke yo te rele "kesyon sosyal la", ki te koze pa move distribisyon richès la ak divès pwoblèm ki t ap afekte klas popilè yo.[72][73]
Nan lane 1920, apre plizyè ane kote oligachi a te domine, yo te eli Arturo Alessandri, ki te vin yon pon pwovizwa ant "canalla dorada" (elit la) ak "chusma querída" (mas popilè yo), jan li te konn rele yo.[74][75] Sitiyasyon an te vin pi grav epi sa te mennen Alessandri pou l bay demisyon li de fwa. Malgre tout bagay, li te rive pibliye Konstitisyon 1925 la, ki te bay nesans ak Repiblik Prezidansyèl la.[75]
Carlos Ibáñez del Campo te eli an 1927 ak gwo sipò popilè, men konsekans Premyè Gè mondyal la, kote peyi a te rete net, move politik ekonomik ak kriz mondyal Gwo Depresyon an te detwi richès ki te soti nan eksplozyon salpèt la, sa ki te lakòz yon gwo kriz ekonomik.[76] Nan mwens pase twa zan, PIB peyi a te desann mwatye, epi Chili te vin youn nan peyi ki te pi afekte nan kriz mondyal la.[77] Ibáñez te demisyone an 1931, e enstabilite politik la te vin pi grav ak yon koudeta ki te mennen nan kreyasyon kout tan Repiblik Sosyalis Chili a, anvan Alessandri te repran pouvwa a epi te refè ekonomi an. Men sa pa t anpeche tansyon ant pati politik yo. Kriz politik la te tounen tou yon kriz sosyal, kote nouvo gwoup sosyal yo te mande chanjman nan fason pou panse ak òganize peyi a.[76]
Nan kontèks sa a, radikal Pedro Aguirre Cerda te eli prezidan an 1938 sou yon alyans kont gouvènman elit tradisyonèl yo. Li te kòmanse peryòd yo rele "gouvènman radikal yo." Pandan manda li, li te pote anpil chanjman, sitou nan domèn ekonomik, ankouraje endistriyalizasyon peyi a atravè Kòporasyon Devlopman Pwodiksyon (CORFO) an, ki te kreye ansanm ak Kòporasyon Rekonstriksyon ak Sekou[78] a apre tranblemanntè 1939 la nan Chillán, ki te pi devastatè nan istwa Chili.[79] Anplis, gouvènman li a te mete plis aksan sou pwoblèm sosyal yo epi li te deklare reklamasyon Chili sou Teritwa Antatik la.[16] Siksesè li, Juan Antonio Ríos, te gen opozisyon ak presyon Etazini pandan Dezyèm Gè mondyal la pou l deklare lagè kont Eks la, ak ki li te kase relasyon diplomatik an 1943. An 1945, Chili te deklare lagè kont Japon[80] epi li te vin youn nan 51 peyi fondatè ONI a.[81]
Aprè li te jwenn sipò Pati Kominis la, radikal Gabriel González Videla te eli prezidan an 1946. Sepandan, lè Lagè Fwad la te kòmanse, Chili te rale bò blòk Lwès la, sa ki te lakòz entèdiksyon kominis yo atravè "Lwa Madichon" an nan mwa septanm 1948.
An 1952, Carlos Ibáñez del Campo te reeli prezidan, apre yon gwo mekontantman popilasyon an ak pati politik yo ak premye patisipasyon fanm nan eleksyon prezidansyèl yo. Men, pandan manda li a, popilarite li te diminye akòz difikilte nan aplikasyon pwogram nasyonalis popilis li a. [82][83]
Premye mwatye 20yèm syèk | |||||||||
|
Tansyon politik yo
[modifye | modifye kòd]Retounen nan demokrasi
[modifye | modifye kòd]Jewografi
[modifye | modifye kòd]Galri foto
[modifye | modifye kòd]-
Vilaj San Pedro de Atacama
-
Glasye BeagleChannel
-
Pak nasyonal Conguillío
Referans
[modifye | modifye kòd]- ↑ Ministerio de Hacienda de Chile (1983-12-02). « Ley 18267 de 1983, Reajusta las remuneraciones de los trabajadores del sector público y establece normas complementarias de administración financiera, tributarias, de personal y de incidencia presupuestaria » (in espagnol). Retrieved 2011-06-30.
- ↑ 2,0 et 2,1 IFM (2024-04-16). « World Economic Outlook: Chile » (in anglais).
- ↑ United Nations Development Programme, ed. (2022). « Human Development Insights » (in anglais). Archived from the original on 2024-03-26. Retrieved 2024-03-26.
- ↑ https://datosmacro.expansion.com/demografia/esperanza-vida/chile
- ↑ https://datosmacro.expansion.com/demografia/natalidad/chile
- ↑ https://datosmacro.expansion.com/demografia/mortalidad/chile
- ↑ https://es.statista.com/estadisticas/1482560/tasa-de-urbanizacion-chile
- ↑ « Table of International Call Sign Series (Appendix 42 to the RR) » (in anglais). 2012-08-03. Archived from the original on 2012-05-02. Retrieved 2012-10-19.
- ↑ Nacional, Biblioteca del Congreso. « Biblioteca del Congreso Nacional | Ley Chile » (in espagnol). Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « Sistema político - Chile en el Exterior » (in espagnol). 2017-09-16. Archived from the original on 2017-09-16. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « ¿Cuál es el país más largo del mundo? » (in espagnol). 2023-10-30. Archived from the original on 2023-10-30. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « Chile: el país más largo del planeta » (in espagnol). 2021-07-14. Archived from the original on 2021-07-14. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ 13,0 et 13,1 « Compendio ESTADÍSTICO 2006 » (PDF) (in espagnol). 2006. Archived from the original (PDF) on 2016-12-12. Retrieved 2016-12-12.
- ↑ « Chile - GEOGRAPHY » (in anglais). 2006-09-27. Archived from the original on 2006-09-27. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « The World Factbook — Central Intelligence Agency » (in anglais). 2018-10-01. Archived from the original on 2018-10-01. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ 16,0 16,1 et 16,2 Nacional, Biblioteca del Congreso. « Biblioteca del Congreso Nacional | Ley Chile » (in espagnol). Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « Gob.cl - Nuestro País ». 2022-07-18. Archived from the original on 2022-07-18. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « Aspectos legales y políticos de la Antártica previo al Tratado Antártico | Revista de Marina » (in espagnol). 2021-09-17. Archived from the original on 2021-09-17. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « The Antarctic Treaty » (PDF) (in anglais). Archived from the original (PDF) on 2008-11-20.
- ↑ 20,0 et 20,1 « Gob.cl - Nuestro País » (in espagnol). 2022-07-18. Archived from the original on 2022-07-18. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « Biblioteca del Congreso Nacional | Ley Chile » (in espagnol). 2021-02-24. Archived from the original on 2021-02-24. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « Biblioteca del Congreso Nacional | Ley Chile » (in espagnol). 2020-09-22. Archived from the original on 2020-09-22. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « Human Development Report 2023-2024 » (PDF) (in anglais).
- ↑ « Índice de Desarrollo Humano 2022: Chile mantiene primer lugar en la región, con desafíos persistentes en reducción de desigualdades » (in espagnol). Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « Chile - Índice de Progreso Social - SPI 2022 | Datosmacro.com » (in espagnol). Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « High income | Data » (in anglais). 2022-05-16. Archived from the original on 2022-05-16. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « El PIB de Colombia creció 10,6% en 2021, la mayor subida anual desde que hay registros | Economía | EL PAÍS » (in espagnol). 2022-02-15. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « GHO | By category | Life expectancy and Healthy life expectancy - Data by country » (in anglais). Retrieved 2025-01-21.
- ↑ « Human Development Report 2021/2022 » (PDF) (in anglais). Archived from the original (PDF) on 2022-09-08.
- ↑ « Index of Globalization » (PDF) (in anglais). Archived from the original (PDF) on 2011-04-29.
- ↑ « • PIB per cápita por país en América Latina 2021 | Statista » (in espagnol). 2022-07-23. Archived from the original on 2022-07-23. Retrieved 2025-01-21.
- ↑ Dillehay, Tom, C. Ramírez, M. Pino, M. B. Collins, J. Rossen, y J. D. Pino Navarro (2008-05-09). « Monte Verde: Seaweed, Food, Medicine, and the Peopling of South America ». Science (in anglais) 320 (5877): 784–786. Retrieved 2011-04-02.
- ↑ INESKO (2004). « Monte Verde Archaeological Site » (in anglais). Retrieved 2011-04-02.
The site shows the existence of a group of people that lived there […] about 14 800 years ago according to the calibrated dates of carbon 14
- ↑ Salisbury, David F. (2008). « New Evidence About Earliest Americans Supports Coastal Migration Theory » (in anglais). Universidad Vanderbilt. Retrieved 2011-04-02.
New evidence from the Monte Verde archaeological site […] confirms its status as the earliest known human settlement in the Americas
- ↑ Allison, M. J.; et al. (1984). « Chinchorro, momias de preparación complicada: métodos de preparación ». Chungará (in espagnol) (Arica, Chile) (13): 155–173.
- ↑ Bittman, B., y J. Munizaga (1976). « The Earliest Artificial Mummification in the World? A Study of the Chinchorro Complex in Northern Chile ». Folk (in anglais) (18): 61–92.
- ↑ Silva Galdames, Osvaldo (1995). Historia de Chile Ilustrada (in espagnol). Santiago: COPESA.
- ↑ Sociedad Chilena de Historia y Geografía (1995). « La expansión incaica en el valle de Aconcagua, según los cronistas » (HTML). Boletín n.º 5 de la Filial Valparaíso de la Sociedad Chilena de Historia y Geografía (in espagnol). Retrieved 2012-03-22.
- ↑ Zapater Equioíz, Horacio (2011). « Los incas y la conquista de Chile » (PDF). Revista Historia (Santiago: Pontificia Universidad Católica de Chile) (16): 249–268. Archived from the original (PDF) on 2014-02-03. Retrieved 2014-11-01.
- ↑ Urbina Burgos, Rodolfo (1988). « Los Chonos en Chiloé: Itinerario y aculturación » (PDF). Chiloé. Revista de divulgación del Centro Chilote (PDF) (in espagnol) (9): 29–42. Retrieved 2012-11-01.
- ↑ Martinic B., Mateo (2002). « El poblamiento originario (desde el décimo milenio a. C. hasta el siglo XVI) ». Breve historia de Magallanes (PDF) (in espagnol). Punta Arenas: Ediciones de la Universidad de Magallanes. pp. 19–23. ISBN 956-7189-14-5. Retrieved 2012-03-29.
- ↑ Diamond, Jared (1995-08-01). « Easter's End » (in anglais). Archived from the original (HTM) on 2012-03-22. Retrieved 2012-03-22.
- ↑ Calderón A., Enrique (2007-02-17). « Colapso: La Isla de Pascua » (PHP). La Jornada (in espagnol). Retrieved 2012-03-22.
- ↑ Martinic B., Mateo (2002). « Hallazgo del territorio por los europeos, su exploración y progresivo conocimiento (siglos XVI al XIX ) ». Breve historia de Magallanes (PDF) (in espagnol). Punta Arenas: Ediciones de la Universidad de Magallanes. pp. 23–41. ISBN 956-7189-14-5. Retrieved 2012-03-29.
- ↑ Larraín Valdés, Gerardo (2001). Diego de Almagro (in espagnol). Santiago: Luxemburgo. ISBN 956-272-488-3.
- ↑ Encina, Francisco Antonio y Leopoldo Castedo (2006). « Cronología General de Chile ». Historia de Chile (in espagnol) X. Santiago: Editorial Santiago. ISBN 956-8402-78-0.
- ↑ 47,0 et 47,1 De Valdivia, Pedro. « Carta de Pedro de Valdivia al emperador Carlos V » (in espagnol). Retrieved 2012-05-01.
- ↑ « El desaparecido asentamiento inca sobre el que se fundó Santiago de Chile ». BBC News Mundo (in espagnol). Retrieved 2024-12-31.
- ↑ 49,0 et 49,1 Villalobos, Sergio; Osvaldo Silva, Fernando Silva y Patricio Estelle (1974). Historia de Chile (5 ed.). Santiago: Editorial Universitaria. pp. 148, 155–160.
- ↑ Obregón Iturra, Jimena (2008). « Concepciones hispanas en torno a un territorio disputado en Chile ». Revista electrónica de ciencias sociales (in espagnol). Archived from the original (HTML) on 2012-10-11. Retrieved 2012-08-21.
- ↑ Barros Van Buren, Mario (1990) [1970]. « La monarquía universal de España ». Historia diplomática de Chile (1541-1938) (in espagnol) (2 ed.). Santiago: Editorial Andrés Bello. p. 6. ISBN 956-13-0776-5. Retrieved 2012-05-01.
- ↑ Carvallo y Goyeneche, Vicente (1876) [1796]. José Toribio Medina, ed. « Descripción historico-jeográfica del Reino de Chile: Parte 2 » (HTML). Colección de historiadores de Chile y documentos relativos a la historia nacional (in espagnol) 10. Retrieved 2010-11-03.
- ↑ Febrés Oms, Andrés (1765). Arte de la lengua general del Reyno de Chile (in espagnol). Lima. pp. 448, 644. Retrieved 2011-03-17.
- ↑ Molina, Juan Ignacio (1788). « Libro Primero ». Compendio de la historia geográfica, natural y civil del Reyno de Chile. Madrid. pp. 4–5. Retrieved 2010-09-26.
- ↑ Núñez de Pineda y Bascuñán, Francisco (1863) [1673]. « Cautiverio feliz, y razón individual de las guerras dilatadas en el Reino de Chile ». Colección de historiadores de Chile y documentos relativos a la historia nacional (Santiago: Imprenta de El Ferrocarril) 3. Retrieved 2013-03-26.
- ↑ Collier, Simon, y William F. Sater (2004). A History of Chile: 1808-2002 (in anglais). Cambridge University Press. p. 10. ISBN 0521534844. Retrieved 2014-03-09.
- ↑ Park, Paula C. « Introduction. Residual intercolonial intimacies across the “Hispanic” Pacific ». Intercolonial Intimacies: Relinking Latin/o America to the Philippines, 1898-1964 (in anglais). University of Pittsburgh Press. ISBN 9780822988731. doi:10.2307/j.ctv28vb218.5.
- ↑ Vicuña Mackenna, Benjamín. « El ostracismo del jeneral D. Bernardo O'Higgins ». Obras completas (1936-1938) (in espagnol). Santiago: Universidad de Chile.
- ↑ « Constitución Política del Estado de Chile, promulgada en 29 de diciembre de 1823 » (HTML) (in espagnol). 1923-12-29. Retrieved 2011-07-27.
Art. 8.° En Chile no hay esclavos: el que pise su territorio por un día natural será libre
- ↑ Bravo Lira, Bernardino (1992). El absolutismo ilustrado en Hispanoamérica: Chile (1760-1860) de Carlos III a Portales y Montt (in espagnol). Santiago: Impr. i Oficina de la Democracia.
- ↑ Barros Arana, Diego (1856). « Documento Justificativo N.º 14 ». Las campañas de Chiloé (1820-1826) (in espagnol). Santiago: Memoria histórica presentada a la Universidad de Chile en la sesión solemne del 7 de diciembre de 1856.
- ↑ Orrego Penagos, Juan Luis (2005). « Capítulo III. Chile, la seducción del orden ». La ilusión del progreso. Los caminos hacia el Estado-nación en el Perú y América Latina (1820-1860) (in espagnol) (1 ed.). Lima: Pontificia Universidad Católica del Perú. pp. 71–92. ISBN 9972-42-729-3.
- ↑ 63,0 et 63,1 Memoria Chilena (2004). « Manuel Bulnes Prieto (1799-1866) » (ASP). Retrieved 2012-08-22.
- ↑ Rawson, Guillermo (1873-09-27). « Carta de Guillermo Rawson a Plácido S. de Bustamante después de aprobada en la Cámara de Diputados la adhesión a la Alianza Perú-Bolivia » (in espagnol). Retrieved 2012-08-21.
- ↑ Varigny, Charles (1974). La guerra del Pacífico (in espagnol). Santiago de Chile: Editorial del Pacífico S.A.
- ↑ Paz Soldán, Mariano (1904). Narración histórica de la Guerra de Chile contra el Perú y Bolivia. Buenos Aires: Librería e Imprenta de Mayo.
- ↑ Eyzaguirre, Jaime (2000). Breve historia de las fronteras de Chile. Santiago: Editorial Universitaria. pp. 69–75, 79–96. ISBN 956-11-1356-2.
- ↑ Bengoa, José (2000). Historia del pueblo mapuche: Siglo XIX y XX (6 ed.). Santiago: LOM Ediciones. ISBN 956-282-232-X. Retrieved 2012-08-21.
- ↑ Bengoa, José (2004). « Capítulo XVII: El pueblo Rapanui - El Acuerdo de voluntades entre el Ariki Atamu Tekena y el Capitán de Corbeta Policarpo Toro ». La memoria olvidada: Historia de los pueblos indígenas de Chile] (in espagnol) (1 ed.). Santiago: Publicaciones del Bicentenario. pp. 624–633. ISBN 956-7892-04-0. Retrieved 2011-04-20.
- ↑ Núñez, Jorge (2003). 1891: Crónica de la Guerra Civil (in espagnol). Santiago: LOM Ediciones. ISBN 956-282-527-2.
- ↑ Castedo, Leopoldo (1999). Chile: Vida y muerte de la República Parlamentaria (De Balmaceda a Alessandri) (in espagnol). Santiago.
- ↑ Ramírez Necochea, Hernán (1956). Historia del movimiento obrero en Chile. Antecedentes siglo XIX (in espagnol). Santiago: Editorial Austral.
- ↑ Memoria Chilena (2004). « La cuestión social en Chile (1880-1920) » (ASP) (in espagnol). Retrieved 2012-01-08.
- ↑ Correa Sutil, Sofía (2005). Con las riendas del poder: La derecha chilena en el siglo XX (in espagnol). Santiago de Chile: Editorial Sudamericana. ISBN 978-9-5625-8337-4.
- ↑ 75,0 et 75,1 Donoso, Ricardo (1954). Alessandri, agitador y demoledor. Cincuenta años de historia política de Chile. Ciudad de México: Fondo de Cultura Económica.
- ↑ 76,0 et 76,1 Memoria Chilena. « El impacto de la Gran Depresión en Chile (1929-1932) » (HTML) (in espagnol). Retrieved 2016-02-03.
- ↑ Hudson, Rex A., ed. (1994). « Evolution of the economy ». Chile: A Country Study (HTM) (in anglais). Washington D.C.: GPO for The Library of Congress. Retrieved 2011-04-23.
- ↑ Ministerio de Hacienda de Chile (1939-04-29). « Ley 6334 de 1939 » (HTML) (in espagnol). Retrieved 2011-05-05.
- ↑ « Worst of the Century ». Time (in anglais) (www.time.com). 1985-09-30. Archived from the original (HTML) on 2011-12-28. Retrieved 2011-06-26.
Date: Jan. 24, 1939 Place: Chile Death Toll: 30 000 Richter: 8.3
- ↑ Guzmán, Alejandro (2005-04-12). « Hace 60 años: Chile declara la guerra a Japón » (in espagnol). Archived from the original (ASP) on 2011-08-22. Retrieved 2011-03-24.
- ↑ Òganizasyon Nasyonzini. « Founding Member States » (SHTML) (in anglais). Retrieved 2011-03-20.
- ↑ Ministerio del Interior de Chile (1948-09-03). « Ley 8987 de 1948 » (HTML) (in espagnol). Retrieved 2011-03-20.
- ↑ Camus, María Eugenia; y Juanita Rojas C. (1987). « La historia se repite: de la Ley Maldita al artículo octavo » (PDF). Análisis 10 (200): 32–36. Retrieved 2015-05-04.
Lyen deyò
[modifye | modifye kòd]Wikimedia Commons genyen dokiman medya, imaj, video sou :
|
Peyi nan Amerik |
Amerik dinò : Etazini · Kanada · Meksik Amerik santral : Beliz · Gwatemala · Kostarika · Nikaragwa · Ondiras · Panama · Salvadò Karayib : Antigwa ak Babouda · Bahamas · Lababad · Kiba · Dominikani · Dominik · Grenad · Ayiti · Jamayik · Sen Kits ak Nevi · Sen Vensan ak Grenadin · Sent Lisi · Trinidad ak Tobago Amerik disid : Ajantin · Bolivi · Brezil · Chili · Kolonbi · Ekwatè · Giyana · Paragwe · Pewou · Sirinam · Irigwe · Venezwela |
lòt divizyon politik yo |
Amerik dinò : Grinlann Karayib : Karayib olandèz · Bèmid · Kayman · Gwadloup · Giyàn franse · Matinik · Monsera · Pòtoriko · Tik ak Kayk · Il Vièj amerikèn ak britanik |