Konstitisyon
Yon konstitisyon se yon dokiman ki rasanble tout lòd ki byen etabli nan yon peyi sou gouvènman konstitisyonèl, (pa egzanp yon demokrasi reprezantativ, kèk wayòm, yon eta ki depandan sou yon lòt pi gran pouvwa, yon inyon, elt.). Lòd sa yo relativman pèmanan, dèske chanjman nan yo nesesite kolaborasyon yon gran majorite nan moun ki konsène yo, nan tout branch gouvènman, oubyen tout reprezantan lejislatif nan gouvènman.
Gen yon pwovèb ki soti pami pèp ayisyen an, ki di, « Konstitisyon se papye, men bayonèt se fè ». Itilize souvan pou endike ke, lè yon konstitisyon pa gen dan, lè lòd konstisyonèl yo pa respekte, moun ki kapab kanpe sou zam yo pran zam, e moun ki gen resous achte pouvwa ; sitwayen òdinè yo ak pòv yo menm rete a zewo.
Reyèlman, yon konstitisyon se « lalwa aplike ». Aplike ak tout pèp la, san eksèpsyon pou pèsòn. Nan yon demokrasi, pa egzanp, menm lòd ki apliké pou pòv k’ap mande charite nan lari a, se men lòd ki pou Prezidan. Si gouvènman ki etabli lwa refize obeyi li, kiyès ki sipoze, rès sitwayènte peyi a pa gen rezon pou ba lalwa okenn enpòtans.
Nou ka di, « yon konstitisyon se yon dokiman ki gen anpil enpòtans si li se yon dokiman lejitim ». Lè yon gouvènman respekte pwòp lwa konstitisyonèl li etabli. Lè chanjman nan konstitisyon an fèt pa pwosesis lejislatif lejitim byen ouvè. Lè pa gen oken konfli nan gouvènman ak pwovizyon konstitisyonèl yo. Tout sitwayen yon peyi twouve rezon pou yo swiv lòd konstitisyon an, pou yo « respèkte lalwa aplike ».
Nan vrè sityasyon sa egziste tou. Si yon gouvènman pa gen rèl nan do li. Si li se yon gouvènman soup. Si lajistis vini ak yon pri ; pòv pakapab jwenn jistis. Si gouvènman pa kabab swiv lòd konstitisyonèl ki deja etabli lè pèp la mande yon chanjman. Konstitisyon peyi sila, valè lòd moun sa yo, pa anyen plis ke yon fèy papye ak lank sou li.
Ayiti
[modifye | modifye kòd]Ayiti konnen anpil vèsyon konstitisyon li. Ou mèt li dènye vèsyon konstitisyon 1987.