Gade kòd pou Thalès

{{Gade omonim|Thalès (omonimi)}}
{{infobox ekriven
 | imaj                  = Illustrerad Verldshistoria band I Ill 107.jpg
 | lejand                 = Bist Thalès (imaj nan liv Ernst Wallis, 1877).
 | Non                     = Thalès ({{grec ancien|Θαλής}})
|biyografi= [[Antikite]]
 | dat nesans              = alantou 625-620 avan J.K.
 | lye nesans              = [[Milè]]
 | Dat lanmò               = alantou 548-545 avan J.K.
 | lye lanmò              = [[Milè]]
 | Domèn     = [[Astwonomi]], [[fizik]], [[matematik]], [[jewometri]], [[politik]]
 | idées remarquables      = [
 | Fonksyon           = Filozofi ejipsyèn, [[Homère]]
 | elèv             = Lekòl milezyèn,
|mèt= [[Pythagore]]
 |remak     = Lide remakab Thalès:"[[Dlo]] tankou premye sibstans, [[teyorèm Thalès]]
}}
{{Atik odyo|fichye 1 = Fr-Thalès.ogg|date=3 mas 2021|oldid=180502323}}

'''Thalès nan Milè''', yo rele souvan '''Thalès''' (an [[grès ansyen|ansyen grèk]]: {{grec ancien|Θαλῆς ὁ Μιλήσιος}} / {{Lang|Grc-Latn|''Thalễs ho Milếsios''}}), se yon [[filozòf]] ak syantis grèk, ki fèt nan [[Milet]] alantou 625-620 av. J.K., epi ki mouri alantou 548-545 av. J.K. nan menm vil sa a<ref>{{Harvsp|Lucien de Samosate|2015|p=46, note 7|id=Lucien}}</ref>{{,}}<ref>{{web link|title =Thales nan Miletus|url=https://www.britannica.com/biography/Thales-of-Miletus|site=Encyclopaedia Britannica}}</ref>{{,}}<ref>{{web link|title= Thales of Millet (ca. 625-ca. 547 BC)|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/thales-de-milet/|site=Universalis.fr}}</ref>.

Li se youn nan [[Sèt Saj nan Lagrès|Sèt Saj yo]] nan [[Ansyen Lagrès]] ak sipoze fondatè [[Lekòl Milezyen an]]. [[Filozòf]] nan lanati, yo di li te pase yon rete nan peyi Lejip, kote li ta inisye nan syans moun peyi Lejip ak Babilonyen. Yo atribiye li anpil exploit, tankou kalkile wotè [[Piramid Khufu|gwo piramid la]] oswa predi yon [[eklips]], osi byen ke [[teyorèm Thales]]. Li te otè anpil rechèch [[matematik]], patikilyèman nan [[jeometri]].

Yon karaktè lejand, ki sanble pa te ekri anyen, metòd li nan analize reyalite fè l 'yonn nan gwo figi nan rezònman syantifik. Li te konnen kijan pou l ale lwen diskou eksplikasyon [[mitoloji grèk|mitoloji]] pou li te favorize yon apwòch ki karakterize pa [[obsèvasyon]] ak [[Demonstrasyon (lojik ak matematik)|demonstrasyon]].

== Biyografi ==
Talès nan Milè yo konsidere kòm premye [[filozòf]] lanati ({{Ansyen grèk|φυσικὸς φιλόσοφος}}), [[Syans|syantifik]] ak [[matematisyen]]. Li te okòmansman yon machann ak enjenyè<ref>{{Liv|otè1=André Bonnard|tit=sivilizasyon grèk|subtitle=Soti nan Antigòn rive Sophocles|volim=II|editè=[[Éditions Complexe]]|ane= 1991|total paj =324|passage=297|isbn=9782870274217|read online=https://books.google.com/books?id=8p2XOBfK9hIC&printsec=frontcover}}.</ref> men tou yon politisyen. Papa l se Examyes, manman l Cleobulin<ref name="presocratic philosophers,p.79"/>. Dapre Herodotus<ref>Herodotus I, CLXX</ref>, zansèt Thales yo te soti nan [[Fenisi]].

=== Orijin ak dat ===
[[File:Hecataeus_world_map-fr.svg|vignette|upright=1.2|Kote ansyen vil [[Milet]] (nan sant la) dapre desen [[Ecate nan Milet]] ({{s- | VI}})]]

Li difisil pou plase pèsonaj la nan tan, menm lè w konsidere dat [[eklips solè]] li sipoze te prevwa a, pwobableman alantou [[-585|585 AV J.-C.]]<ref name="presocratic philosophers,p.79"/>. [[Hérodote]] eksplike nan ki sikonstans eklips sa a te fèt: {{sitasyon blok|Pandan senk ane lagè a te dire ant [[Med]] ak [[Lidi]] yo; altènativman yo te gen avantaj souvan, epi nan sizyèm ane a, te gen yon sòt de konba lannwit: paske, apre yon chans egal sou tou de bò, yo te angaje nan batay, jou a toudenkou chanje nan mitan lannwit, pandan y ap de lame yo te nan loggerheads. Talès moun Milè te predi chanjman sa a bay Iyonyen yo, epi li te fikse lè nan ane a nan ki te fèt la. Lidi yo ak Medi yo, wè lannwit sa a te pran plas lajounen, yo sispann batay la, epi yo te plis anvi fè lapè<ref group="notes">[[Hérodote]], I, 74 , 3-14. .</ref>.}}
[[Diogenes Laertius]], ki te site [[Apollodorus Epicurean|Apollodoros]], rapòte ke li te fèt pandan 35yèm Olympiad (anviwon 640 {{BC}}) e li te mouri nan laj 78 an. (anviwon 562 av. JC; li site tou [[Sosikrat]] ki te fè l viv 90 ane, sa vle di jiska kòmansman 58yèm Olympiad (anviwon 550)<ref group="notes">{{DioVie }}, “ Lavi Thales”, Liv I, 37-38.</ref>. Lavi Thales klèman te idealize, e sa nou konnen sou panse sa a, menm jan ak lòt [[pre-sokratik la]], di nou sitou sou kalite saj komen nan Lagrès. Rapò pawòl [[Ewodòt]] yo, Dyojèn rakonte ke Talès ta dwe pitit gason Examios, yon machann, ak Kleobulin, tou de orijin Fenisyen (menm si li pi plis pase pwobab ke li te vrèman yon grèk<ref>{{harvsp|Kirk|Raven|Schofield|1995|p=80}}.</ref>):
{{Block quote|Dapre Ewodòt, [[Douris nan Samòs|Douris]] ak [[Demokrit]], Thales se te pitit gason Examios ak Kleobulin, e li te manm fanmi Thelides, desandan Fenisyen anrapò ak Agenor ak Kadmus. , si nou vle kwè [[Platon]]<ref group="notes">{{DioVie}}, Liv I, 22.</ref>.}}

An reyalite, yon lejand di ke li soti nan fanmi Thelides, wa mitik nan [[Fenisi]] ki soti nan liy lan [[Agenor, pitit gason Poseidon|Agenor]] ak [[Cadmos]]. Plizyè lòt sous, sepandan, afime ke li te petèt nan [[Beyoti]]n oswa orijin Fenisyen e pwobableman kontanporen ak [[Solon]] ak [[Kroesus]] e ke li ta rete nan [[Milet ]] nan la. konpayi zanmi l Neileôs. Se poutèt sa, li pa sèten ke Thales se Milesian, byenke yon tradisyon komen fè l 'yon desandan nan yon fanmi rich soti nan Miletus. Sepandan, li dwe mete aksan sou ke sous ki pi serye ak konplè soti nan Diogenes Laertius ak Herodotus. Li sanble ke Thales te kòmanse lavi li kòm yon senp [[Komès|komèsan]] epi li te vire nan yon karyè politik ak ekonomik, apre yon sejou nan peyi Lejip<ref name="Caveing,p.28">{{ harvsp|Caveing|1997. |p=28}}.</ref>. Dapre sa Diogenes Laertius rapòte<ref>Liv III.</ref>, Platon te petèt fèt nan [[Aegina]], nan kay ''Fidiadas'' {{incise|''Fidiadas'' sa a se pitit gason. Thales|stop}}.

=== Rete nan peyi Lejip ===
[[Aetius]] ak [[Proclos]], ansanm ak lòt ansyen otè yo, rapòte ke Thales, lè sa a jèn, te pase yon sejou nan [[Ejip]], answit te rete nan [[Milet]]<ref>{{ harvsp|Obenga|1995|p=293-294}}.</ref>. Vil sa a te kenbe relasyon sere tou ak koloni [[Naucratis]], nan peyi Lejip, ki kowore tèz sa a. Dapre Jean-Paul Dumont, si Thales pa t gen yon mèt, se nan peyi Lejip ke li te kapab akeri konesans li, gras a ansèyman prèt yo<ref>{{Liv|author1=Jean-Paul Dumont|title = Lekòl pre-sokratik yo|location=Paris|piblikatè=[[Edisyon Gallimard|Gallimard]]|ane=1991|pasaj=13|isbn=}}.</ref>. Etid la nan tèks ki evoke peryòd sa a sijere ke Thales te ale la nan yon laj trè jèn, e ke li te pase anfans li la<ref>{{harvsp|Obenga|1995|p=153}}.</ref >.

Li ta rapòte syans [[jewometri]] e, an reyalite, anpil nan reyalizasyon li ak eksplwatasyon li yo (sitou teyori li sou [[inondasyon]] [[Nil]] la) anfòm nan kad peyi sa a.

Dapre Michel Soutif, li te frekante bibliyotèk la ak obsèvatwa [[Teglath-Phalasar III]] ki te fonde sou [[Asiri]] soti nan [[744]] rive nan [[723]]<ref>{{ Liv|lang. =fr|author1=Michel Soutif|tit=Fondasyon sivilizasyon Azyatik|subtitle=syans ak kilti|location=Les Ulis|editè=[[EDP Sciences]]|koleksyon=Syans & istwa|ane =2009|paj total=372 paj |passage=359|isbn=9782759803620}}.</ref>.

Sepandan, li posib ke rete moun peyi Lejip la te ajoute nan lejand li a, akòz lefèt ke li te youn nan [[Sèt Saj nan Lagrès|Sèt Saj yo]], tankou [[Solon]]<ref>{{harvsp | Kirk|Raven|Schofield|1995|p=82}}.</ref>. Pou D. R. Dicks, rete nan peyi Lejip la ta dwe yon mit, osi byenke atribisyon dekouvèt matematik yo bay Thales pa byograf ki te viv plizyè syèk apre lanmò li<ref>{{Atik|language=en|author=D.R. Dicks|title=Thales|journal=Classical Quarterly|volume=9|number=3-4|year=1959|pages=294-309|doi=10.1017/S0009838800041586}}.</ref>.

=== Karyè politik ===
Thales te gen yon ekstraòdinè {{citation|fakilte adaptasyon entelektyèl}}, Thales te tou yon moun leta rapòte [[Herodotus]]<ref name="presocratic philosophers,p.81">{{harvsp |Kirk|Raven|Schofield|1995 |p=81}}.</ref>. Konsènan karyè politik li, Diogenes Laertius di: {{quote|Li sanble tou se te yon konseye politik eminan. Konsa li te make opozisyon li, lè Krez te voye yon anbasad ki te pwopoze Milezyen yo vin jwenn li; Lè sa a, bay viktwa Siris la, refi sa a te asire siviv Vil la.}} Se poutèt sa, Thales, syantifik la, pa dwe kouvri yon lòt Thales, ki gen ladrès nan biznis e ki rapid pou denigre pwòp dekouvèt li yo ak richès li te genyen. Li te premye vin pi popilè kòm yon konseye militè ak enjenyè. Pandan lagè ant [[Pès yo]] ak [[Lidi]] yo, li ta detounen kou rivyè [[Halys]] pou l pase lame [[Kwoz]] dapre [[Ewodòt]] , lejann ki sanble gen anpil chans<ref name="presocratic philosophers, p.81"/>:
{{sitasyon blokSe poutèt sa, Siris te fè prizonye Astyages, zansèt matènèl li, ke li te detwone pou rezon m ap eksplike nan rès istwa sa a. Krezès, irite kont Siris sou sijè sa a, te voye konsilte oracles yo konnen si li ta dwe fè lagè kont Pès yo. Yon repons ambigu te vin jwenn li soti nan [[Delphi]], ke li te kwè ki te favorab, epi ak sa li te detèmine pou antre nan peyi Pès yo. Lè li te rive bò [[Halys]] yo, li te fè, jan mwen kwè, li te pase nan lame li a sou pon yo ke nou wè kounye a la; men, si nou ta kwè pifò nan moun Lagrès yo, Talès nan Milè te louvri pasaj la pou li. Krezès, yo di, li te jennen pou l fè lame li a travèse [[Halys la]], paske pon ki sou rivyè sa a kounye a pa t egziste nan epòk sa a, Thales, ki te nan kan an lè sa a, te fè rivyè a, ki koule a goch, pase adwat lame a. Men ki jan li te fè li. Li te gen yon gwo kanal ki te gen fòm yon kwasan ki te fouye, ki te kòmanse anlè kan an, pou lame a te ka gen do l nan pozisyon kote li te ye a. Larivyè Lefrat la, li te detounen soti nan ansyen kanal la nan nouvo an, yon lòt fwa ankò sote lame a, epi li te retounen anba ansyen kabann li. Li pa t 'tanke divize an de bra ke li te vin egalman fordable nan tou de. Gen moun ki menm di ansyen kanal la fin chèch nèt; men mwen pa ka apwouve santiman sa a. Ki jan Krezès ak Lydian yo te kapab janbe lòt bò larivyè Lefrat la lè yo retounen<ref group="notes">{{HérHis}}, I, 75.</ref> ?}}

Lè sa a, li parèt kòm konseye nan alyans lan ant Lydians ak Ionians, kont wayòm nan [[mede]]. Repitasyon sa a, apre sezon otòn Krezès la, te pèmèt li konvenk vil-eta yo (oswa ''{{lang|grc-Latn|[[polis]]}}'') nan [[Ionia]] pou regroupe nan pan- Federasyon Ionyen, dapre [[Herodotus]]<ref name="Caveing,p.28"/>:
{{sitasyon blok|Malgre akable ak malè yo, Iyonyen yo poutan reyini nan [[Panionion]]. [[Bias of Priene]] te ba yo, jan mwen te aprann, konsèy trè avantaje, ki ta fè yo pi kontan nan tout moun Lagrès yo, si yo te vle swiv li. Li te egzòte yo pou yo te anbake tout ansanm nan yon sèl flòt, pou yo te ale nan Sardinia, epi pou yo te fonde yon sèl vil la pou tout Iyonyen yo. Li te montre yo ke, nan mwayen sa a, yo pral chape anba esklavaj, ke yo pral anrichi tèt yo, epi ki abite nan pi gwo nan tout zile yo, lòt yo pral tonbe nan pouvwa yo; tandiske, si yo te rete nan Ionia, li pa te wè okenn espwa pou yo refè libète yo. Sa a se konsèy Bias te bay Iyonyen yo, apre yo te fin redwi yo nan esklavaj; men, anvan peyi yo te soumèt, Talès moun Milèt, ki gen zansèt yo te natif natal nan Fenisi, te ba yo youn ki te ekselan tou. Sa a te tabli nan [[Téos (vil)|Téos]], nan sant Ionia, yon konsèy jeneral pou tout nasyon an, san prejije pou gouvènman lòt vil yo, ki pa tap mwens suiv koutim yo kòm moun. si yo te genyen anpil cantons diferan<ref group="notes">{{HérHis}}, I, 170.</ref>.}}

Sepandan, sanble Thalès te deside fè fas ak [[Cyrus I|Cyrus]] separeman, petèt pou rezon komèsyal<ref name="Caveing,p.28"/>.

== Nòt ak referans ==
=== Nòt ===
{{Références|groupe=notes}}

=== Referans ===
{{Références|taille=30}}

== Lyen deyò ==
{{commonscat|commons=Category:Thales|commons titre=Thalès}}

{{DEFAULTSORT:Thalès}}
[[Kategori:Moun]]
[[Kategori:Filozòf grèk]]
[[Kategori:Nesans nan lantikite]]