Pwodiksyon kafe an Ayiti
Enpòtans pwodiksyon kafe pou ekonomi Ayiti istorik. Apati dènye tyè 18ème syèk, franse yo te plante premye pye kafe yo sou zile a, answit yon koloni fransè ke yo rele Sen-Domeng. Kafe te vin byen vit rekòt prensipal Ayiti apre sik. Ansuit, kafe te tonbe dèyè kiltivasyon mango ak kakawo an tèm de valè ekspòtasyon[1]. Ti kiltivatè yo, ke yo rele ti kiltivatè an kreyòl ayisyen, reprezante prèske tout pwodiksyon kafe ki grandi ann Ayiti, sitou nan rejyon montay nan peyi a. Plizyè konpayi Ameriken patisipe nan enpòte kafe soti Ayiti, tankou Domestique Café, Bonlife Café, Café Créole, La Colombe, ak Chant du Coq.
Istwa[modifye | modifye kòd]
An 1788, Ayiti te kontwole mwatye pwodiksyon kafe nan mond lan[2], men Revolisyon ayisyen an deranje sektè a, pi fò nan gwo pwopriyetè yo kouri al Kiba, Pòtoriko ak Jamayik. Machin yo te kòmanse rouye, pandan yon siksesyon nan konfli militè yo, pandan ak apre endepandans yo, ak ladrès ki nesesè pou rekòlte kafe yo te pèdi pou jenerasyon pandan Brezil te pran kontwòl mache mondyal kafe a, malgre tou kout retounen tankou nan 1850, lè kafe te youn nan. Pwodui ekspòtasyon Ayiti yo, lè 80% nan mendèv la te enplike nan agrikilti, ki answit te soufri nan yon mank de compétitivité sou yon echèl entènasyonal.
Soti nan 1801, kafe te ranplase sik nan ekspòtasyon Ayiti a, ak britalman, nan reprezante yon tonaj twa fwa pi wo[3]. Mwens egzijan an tèm de kapital ak travay pase sik, kafe te kontinye ann Ayiti apre depa fransè yo ak siksesyon nan konfli militè ki te swiv, men machin yo te kòmanse rouye ak konpetans ki nesesè pou rekòlte kafe a te pèdi. Kafe ayisyen chanje metòd kiltivasyon, soti nan entansif a extensive, prive de sipèvizyon pa irigasyon nan plantasyon[4]ak envèstisman ki nesesè[4]yo, tout pandan y ap rete sijè a varyasyon pri sou mache mondyal la, menm pi gran pase pou lòt rekòt ki pwodui ann Ayiti[4].
An 1822, Angletè te enpòte 35.1 milyon liv kafe ki soti nan Ayiti, de fwa plis pase ki soti nan Kiba. Ak 0.65 milyon liv, sik prèske disparèt nan Ayiti[5]. Lè sa a, Lafrans reprezante sèlman yon ka nan ekspòtasyon ayisyen yo ak Etazini yo yon tyè. Pri liv kafe ayisyen an nan Philadelphia te pèdi 75% nan valè li nan ven ane, li te pase nan 26 santm nan 1822 a 6 santm an 1843[6]. Nan fran, pri vann a te prèske divize pa kat nan ven ane, li te tonbe a sèlman 75 franc pou chak quintal nan 1843[4], ane a nan Revolisyon an 1843. , gwo soulèvman kont prezidan an Jean-Pierre Boyer. Sa a te retabli travay obligatwa. An 1825, [[Charles Boyer te negosye sòm nan 90 milyon dola, men te oblije entwodui taks lou epi retabli korvée nan ekonomi agrikòl la. Li te menm fasilite migrasyon 6,000 Ameriken nwa gratis, sou kafe plantasyon[7]. Mezi sa yo te leve ostilite popilè ak yon mouvman revolisyon ki te dirije pa Charles Rivière Hérard apati Manifès Praslin nan . Revolisyonè yo te ranvèse lèt la tou epi yo dwe ale ann egzil ann Jamayik.
Pri an fran pou chak quintal kafe an Ayiti:
| Ane | 1821 | 1822 | 1824 | 183 | 1843 | 1858 | 1861
- |
291.2 | 263.7 | 160.6 | 83.7 | 75.4 | 116 rive 135 | 160 rive 162 |
Nan espwa ke konpansasyon kolon yo ta dwe peye, Lafrans ankouraje pwodiksyon ayisyen an: 82 bato franse asire enpòtasyon li apati 1821 kont 39. an 1817. An 1824, mwatye nan 10 milyon tòn kafe Lafrans te enpòte te soti Ayiti, 45% nan 3,86 milyon tòn 1821. Sepandan, sa a se sèlman yon tyè nan pwodiksyon ayisyen an.
Apre sa, pri yo te remonte e ekspòtasyon ayisyen yo te ogmante de 15,000 tòn rive nan 30,000 tòn ant 1824 ak 1880, de tyè ladan yo te vann an Frans[3]. Apa de kèk eksepsyon ki ra tankou nan Thiotte, kafe yo grandi anba lonbraj an Ayiti. Morne Puilboreau, ki sitiye nan 798 mèt altitid, gen yon pant nò ak tè pwofon ak rich, ki sòti nan wòch debaz ki ankouraje kafe pouse. An 1974, kafe te bay anviwon mwatye nan salè ekspòtasyon peyi a. Lè sa a, revni ki soti nan kiltivasyon kafe kontinye tonbe akòz debwazman, ki egzije operasyon pou korije ravin ak konsève tè. Depi kòmansman ane 1980 yo, Ayiti gen difikilte pou l ranpli kota li se 22,000 tòn kafe ki te bay nan Akò Kafe Entènasyonal.
Sepandan, nan lane 1949, peyi a te rete twazyèm pwodiktè pi gwo, pandan y ap fè eksperyans monte ak desann nan sik ekonomik ki te mennen Ayisyen yo boule pye bwa pou fè chabon.[8]. Nan XXe syèk, pwodiksyon kafe te afekte pa katastwòf natirèl, ansanm ak anbago Etazini te deside kont gouvènman François ak Jean-Claude Duvalier. Sou Divalye, diktati a te asire ke kiltivatè kafe Ayiti yo te twò pè desann soti nan mòn nan vann rekòt yo.
Nan ane 1980 yo, pousantaj popilasyon an ki te patisipe nan agrikilti te bese de 66%[9],[10]. Sepandan, ak aplikasyon politik komès ki jis, pwofil kafe Ayiti a amelyore.
Nan 21yème syèk, agrikilti te penalize akòz kondisyon klimatik difisil. Ayiti te soufri nan ewozyon tè ak debwazman, ki afekte kwasans rekòt kafe. Anplis sik inondasyon ak sechrès k ap kontinye, Ayiti te soufri anpil dezas natirèl. An 2010, Ayiti te frape pa yon tranblemanntè mayitid 7.0 ki te kite peyi a nan dezolasyon e ki te jwe yon gwo wòl nan detwi pwodiksyon kafe.
Referans[modifye | modifye kòd]
- (fr) Yon pati nan atik sa a oswa tout atik la soti nan Wikipedya en fransè Ki gen pou tit « Caféiculture en Haïti » (gade lis otè yo).