Lang tayino

Lang tayino se lang arawakyèn ki te pale pa Tayino, yon pèp endijèn nan Karayib.

Zòn jewografik yo te kouvri Sen Domeng (Ayiti + Repiblik dominiken) ki te gen non tayino Ahatti, Pòtoriko ki te gen non tayino Borink'en, Jamayik ki te gen non tayino Xamaïca ou Xaymaca, twa-ka yo soti nan zile Kiba, ki te gen non tayino Cubanascan ou Coabana, ak achipèl la nan Bahamas ki te gen non tayino Lucayos (luku = moun; cayo = zile, « abitan nan ilo yo  »).

Te gen omwen twa (3) lang tayino : Nò nan achipèl la nan Bahamas , nan sant Kiba ak nan Jamayik, lang Lucayo ; epi, lang ki pi toupatou sou Sen Domeng ak nan lès nan Kiba rele "Tayïno prensipal" ak finalman lang nan Pòtoriko rele "Tayino oryantal".

Tayino vle di "Nonm nòb" (Ta=bon ak Ino=moun). Mo sa a te vle di sèlman yon sèl kas nan sosyete a tout antyè. Pami lòt kas te gen sa yo ki nan esklav oswa prizonye : Naboria.

Eritaj lengwistik

Lang sa yo se youn nan premye avèk ki Kristòf Kolon te antre an kontak. Yo te pwodui anpil anpren nan lang ewopeyèn yo pou dekri objè yo, bèt, plant ak abitid manje nan sosyete Ameriken Endyen Natif Natal.

Pami lòt mo tayino te adopte ann kreyòl ayisyen kounmanse apati de evolisyon sa yo kote franse te kounmanse apvin yon lang kap diferansye de walon :

• Amak (an kreyòl anmak), ki soti nan mo Hamaca (nat pou pandye ap dòmi) ;
• Canoe (an kreyòl ayisyen kannòt), ki soti nan mo Canoa (bato bwa fouye nan yon sèl twon)
• Cayuco (ann kreyòl ayisyen kayik), ki soti nan mo Cayuco (bato pla) ;
• Batata (an kreyòl ayisyen Patat), ki soti nan mo Batata (tibèkil plis pase 6 kalite sou Sen Domeng),
• Barbicu (ann kreyòl ayisyen Babekwou), ki soti nan mo Barbicu (Vyann kwit sou dife a ),
• Caniban (ann kreyòl ayisyen Kanibal), ki soti nan mo Caniban, non an ke Tainos yo te bay Karayib yo,
• Katchik (ann kreyòl ayisyen kasik), ki soti nan mo Caciga, chèf tayino ,
• Kayiman (ann kreyòl ayisyen Kayiman), ki soti nan mo caïman (kwokodil ameriken) ;
• Tabacu (an ann kreyòl ayisyen Tabak), ki soti nan mo Tabacu (plan tabak) ;
• Cohiba (ann kreyòl ayisyen kohibe), ki soti nan mo Cohiba (fèy la tabak sèk woule pou fimen) ;
• Colibri (ann kreyòl ayisyen kolibri), ki soti nan mo Colibri (ti zwazo ameriken) ;
• Ouragan (an kreyòl ayisyen Ouragan), ki soti nan mo U'Racan, bondye van an  ;
• Sabana (ann kreyòl Savann), ki soti nan mo Sabana (prèri) ;
• Guayaba (ann kreyòl ayisyen Gwayav), ki soti nan mo Guayaba (fwi)
• Yayana (ann kreyòl ayisyen ànàna), ki soti nan mo Yayama ;
• Iguana (ann kreyòl ayisyen Igwàn), ki soti nan mo Iguana ;
• Manati (ann kreyòl ayisyen Menna), ki soti nan mo Manati (zwazo ki ka pale) ; kibl bay mo Men n' la

Gwyanè ka rekonèt tèm yo abitye avèk yo : Conuco vle di jaden kwizin (ann kreyòl ayisyen : potajè) nan lang tayino.

Mani se non tayino pou pistach (an franse arachide), kòm nan panyòl ; Màni nan lang ayisyen an vle di déco; Cayo vle di zile nan lang tayino, ak bay non panyòl e non angle Key ou Cay ; nan lang ayisyen an kay se kot moun rete; Guacamayo se non tayino pou ara' (ann kreyòl ayisyen rara), Ceiba, se mo tayino pou Pye bwa,fwonmaj (ann kreyòl ayisyen fwonmaj)

Istwa

Istwa prekolonbyèn

Tainos yo pa te premye a rive nan Antyi yo. Te gen anvan yo omwen de (2) vag nan popilasyon an ki arive pa Arawak., pami yo Guahanacabibes depi omwen mil ane. Twa lang tenan relasyon avèk pèp sa yo pre arawak. Guahanacabibe a, Ciguayo a nan nò-lès nan Sen Domeng nan pwovens lan ansyèn nan Magua ak Macorix a nan sid ès-la nan Sen Domeng nan pwovens lan ansyen nan Higüey. Akeyològ ak lengwis kwè ke sa yo 3 lang yo te ki gen rapò ak yo ka izole nan chak lòt aprè rive nan Tayino yo anviwon 1200.

Fonoloji

Lang tayino te gen pa fòm ekriti, eksepte kèk Glif nan orijin maya, ki pa verifye. Maya Chontal la ki te fè komès ant Yucatan ak Sen Domeng pa te yon pati nan yon kas literè.

Tayino te itilize petwoglif toujou vizib nan kèk gwòt nan Antyi la ki ka te konsidere kòm yon fòm pwoto-ekriti. Te gen kèk etid espesifik sou entèpretasyon yo .

Lyen deyò

• fr Diksyonè tayino-franse sou entènet sou glosbe.com
• en Diksyonè tayino-angle
• es EL Diccionario Del Lenguaje Taino (Diksyonè tayino-panyòl)
• es Diccionario Indígena (Diksyonè tayino-panyòl)