Gade kòd pou Istwa Ayiti

{{Istwa Ayiti}}
Nan orijin non, peyi '''Ayiti''' a, sa vle di «Pèl tout Antiy yo», se li [[Tayino (moun)|Tayino]] yo te peple yo oubyen [[Arawak]], pèp semi-sedantè pasifik. Lè [[Kristòf Kolon]] akoste li pou  premye fwa a sou  tè Ayiti a, nan dat 5 desanm [[1492]], peyi a te konte pwobableman plizyè santèn ak milye abitan li yo.

'''Non [[Primitif]] Ayiti yo''' 

Avan yo te dekouvri l , peyi a te rele Ayiti ( terre haute) , Quisqueya ( mères des terres ) ou Bohio ( terres montagneuse). Lè Christophe Colomb rive nan peyi a, li chanje tout non sa yo en Hispaniola ou [[Nueva- España.]]

'''ki kote Ayiti sitiyel nan karayib la ?''' 

Lè nap gade Ayiti nan karayib la, li preske sitiye nan mitan rejyon an, li bòne nan nò pa il Turques ak Caiques, nan nòdwès li separe a Cuba pa yon lanmè ki mezire 90 kms avèk Bahamas, nan lès pa Repiblik [[Dominiken|dominikèn]] ak Porto-Rico, nan lwès pa ti il de lagonav, nan pwent sid pa [[Jamaïque]].

[[Fichye:Haiti on the globe (Americas centered).svg|vignette|Ayiti nan Glòb la]]

== Konkèt ==
Yon jou, nan lane 1804, Ayiti ki lòtrefwa te rele [[Saint-Domingue|Sendomeng]], te pran endenpandans li aprè yon long batay kote anpil san te koule poul te arive jwenn libète l, sak ta pral vin fè kel se premye pèp nwa e dezyèm repiblik ki te endepandan nan amerik la aprè Etazini( 1776). Kolon touswit reklame zile a pou kouwòn panyòl, te rele li ''La Isla Española'' ("Island nan Panyòl") ki vle di ti espay, pita nan laten (Ispanyola) se pa t non [[zile Ayiti a]] sa t ye. Enfliyans franse yo te kòmanse nan lane 1625, aprè [[Kasik Anri|Kasik Henri]] te fin libere zile a anba jouk panyòl. Yo fòme yon [[lame endijèn]] ki te pran kontwòl lès. Se lang panyòl yo te konn pale, se te yon kominote endyen ak afriken. Lè Fransè vin bezwen pran kontwòl sou lame a, li te sèvi ak sòlda lame a tankou [[Jan-Jak Desalin| Desalinne]], fran[[François Capois|çois capois]]  ki te antrene pa kouzen li Joze Kapwa. Joze Kapwa te yon lyetnan nan lame endijèn nan Vil Izabela [[Kristòf Kolon]] te konstwi a,yo te vin rele [[Zile Ayiti a|Sen Domeng]] pa Gouvènè [[Nicolás de Ovando|Nikola Ovando]] apati 1660. Fransè yo te vin rele tout zile a [[Sen Domeng|Sen-Domeng]], Soti nan lane 1697, pati lwès zile a te franse ak pati lès la te panyòl men se pa t kolon panyòl yo te ye, se te Endyen Espanyòl. Men fransè yo te enfiltre [[Toussànio Breida|Toussaint]] nan lame endijèn nan. Ayiti te vin youn nan pi rich koloni Lafrans yo, ki te pwodwi kantite vas nan sik ak kafe epi depann sou yon sistèm esklavaj brital pou travay ki nesesè yo. Sèmant nan [[Seremoni-an nan Bwa Kayiman|Seremoni Bwa Kayiman]], lame endijèn nan ini ak esklav afriken yo pou leve kanpe kont abi fòs etranje yo tap fè, yo revòlte nan lane 1791. Aprè yon deseni nan batay, repiblik endepandan Ayiti a te ofisyèlman pwoklame an 1804.

==Istwa Konkèt la==
{{Atik ki gen rapò|Desalin}}  
Aprè  yon long demach e yon long travèse sou lanmè, [[Kristòf Kolon]] al ateri anfen 12 oktòb [[1492]], swasanndis (70) jou aprè depa li sòti Palos nan Espay, li te rive nan youn nan zile Bahamas, guakanagari, ke Christophe ta pral rele San Salvadò (Sen Sovè) an souvni tout peripesi li te pase nan travèse lanmè a.e Li te dekouvri Cuba 26 oktòb,Nan dat ki  5 desanm nan menm ane sa, li te jete lank li nan yon bè poutèt sa a, li te rele bè a Sen Nikola, an lonè sen an. Li te vini pou dekouvri sa ki te rele, Ahatti Qisqeyaha Bohio ki ap vin aprè endepandans retounen rele [[Ahyti|Ahiti]].

<ref>{{Cite journal|last=Larané|first=André|date=1988|title=L’anamorphose au secours de l’analyse sociologique : l’alcoolisme en France|url=http://dx.doi.org/10.3406/mappe.1988.2416|journal=Mappemonde|volume=9|issue=1|pages=5–7|doi=10.3406/mappe.1988.2416|issn=0764-3470}}</ref>Kristòf Kolon batize tè a, [[Ispayola]] (« Ti Espay ») nan  dezyèm vwayaj li an [[1493]]. Aprè li al fonde premyè vil ewopeyen ki pou Nouvo Mond lan. Li te batize l Izabela e li tal enstale li. Aprè yo fin elimine senk (5) kasik yo ki tap dirije peyi a, Panyòl yo mete bourik endijèn yo nan travay fòse yo pou yo chèche [[lò]] nan min yo. Nan mwens pase ven-senk (25) an, popilasyon endijèn yo tap diminye akòz [[esklavaj]] la ak bann maladi pèpè konkeran yo te pote.esklav nwa yo ke yo te depòte yo sòti nan zile Dahomey men tou sòti [[Ginen]] ak [[Nijerya]], sa ki eksplike enpòtans pou kilti [[vodou]] a an Ayiti ([[vodou]] se moun ki sòti Dahomey ak Nijerya ki pratike). Trèt la Charles Quint te otorize nan lane [[1517]], li te entèdi li ofisyèlman kenz an pita, anvan 

Gouvènè tounèf la [[Nicolás de Ovando|Nikola Ovando]] tante nan kòmansman [[1503]] pou li fè vini Nwa [[Afrik|Afriken]] pou ranplase Bohiono yo. Yon bann pati nan menm lèt Veritas ipsa ki te pou Paul III.

[[File:Haitian Revolution.jpg|thumb|Haitian Revolution]]

Vil ki pou sid, [[Sen-Domeng (vil)|Santo Domingo]], te tounen pò ki pou komansman kolonizasyon nan Nouvo Mond. Panyòl enpòte yon kantite chwal, bèf ak kochon e yo te lage an libète. Depi kòmansman [[1530]], zile a kòmanse vin p ap rapòte. Panyòl yo te konsantre efò yo a nan pati lès zile a ki te gen ankò ti kras lò epi yo te abandone pati lwès la. [[Kasik Anri]] ak [[lame endijèn]] li a vin bat yo e zile a te konnen premye endepandans li.

== Istwa anvan Panyòl yo rive ==
Migran [[arawak]], ki t ap plede soti nan nò delta Orinoco nan [[Amerik disid]], te rive rete sou kèk zile nan Karayib la. Anviwon ane 600, Tayino a, yon kilti arawak, te rive sou zile a epi te deplase moun ki te abite la anvan yo. Yo te òganize yo an [[Kasika yo nan Ispanyola|kasika yo]] (chèfri), yon kasik (chèf) te dirije chak kasika.

== Istwa panyòl (sòti 1492 rive 1625) ==
'''Christophe COLOMB''' te konstwi yon fò, La Navidad, touprè vil ki vin rele [[Kap Ayisyen (komin)|'''KAP Ayisyen''']] jounen jodi a. fò sila te bati ak bwa bato li a: Santa Maria, ki te fè nofraj pandan premye vwayaj li nan mwa desanm ''1492.'' Lè li te retounen nan 1493 sou dezyèm vwayaj li a,li te jwenn tèt li detwi ak tout 39 kolon touye, se sou rèn Isabella nan ane ''1493.'' Kapital koloni an te vin Santo Domingo an 1496, sou kòt lwès sid la nan [[Zile Ayiti a]]. Panyòl yo  tounen nan lwès Ispanyòl nan ane ''1502'', yo etabli yon koloni nan Yaguana touprè  Leogane aktyè  lan. Yon  dezyèm koloni te etabli nan lane ''1504 li te'' rele Puerto Real touprè  Fort Liberty aktyè la - ki nan ane ''1578'' te deplase nan yon sit ki touprè ak nouvo non Bayaha.

Aprè vini  Ewopeyen yo, popilasyon endijèn [[Hispaniola]] yo  te soufri anpil touprè disparisyon, nan petèt ka ki pi mal la nan depopilasyon nan Ameriken an. Yon ipotèz souvan aksepte mòtalite a segondè nan koloni sa a nan pati nan maladi Ewopeyen an ki natif natal yo pa te gen okenn iminite. Yon ti kantite Tayino te arive viv e mete kanpe ti bouk yon lòt kote. Enterè Panyòl pou Ispanyola te kòmanse about nan ane 1520 , paske lò e depo an ajan yo te jwenn nan Meksik ak Amerik disid te gen plis valè. Aprè sa, popilasyon Panyòl la te grandi ti kras ti kras. [Sitiyasyon ki nesesè]

Koloni  Yacanagua te boule nan tè a twa (3) fwa, jis nan egzistans syèk lontan kòm yon koloni panyòl, premye fwa pa pirat franse nan ane 1543, dezyem fwa 27 me 1592, pa yon pati 110 ateri fò ki sòti nan yon bato kat Anglè naval eskadwon ki te dirije pa Christopher Newport nan bato dragon an Golden, ki te detwi tout kay 150 nan règleman an, e finalman pa Panyòl yo tèt yo nan lane 1605, pou rezon ki etabli anba a.

Nan 1595, Panyòl yo, fache pa rebelyon an ven ane nan matyè Olandè yo, fèmen pò lakay yo nan anbake rebel soti nan Netherlands yo, koupe sèl  pwovizyon ki nesesè pou endistri aran yo. Olandè yo te reponn pa founiti sèl ki soti nan Amerik  Panyòl kote kolon yo te plis kontan fè komès. Se konsa, gwo kantite komèsan Olandè / pirat yo te komès Anglè yo ak franse frè komès sou kòt yo aleka nan Ispanyola. Nan 1605, Espay te fache ke koloni Panyòl sou nò ak lwès peyi nan zile a pèsiste nan pote soti echèl gwo ak komès ilegal ak Olandè a, ki moun ki nan tan sa a te goumen yon lagè nan endepandans kont Espay an Ewòp ak angle a, ak trè dènye eta lènmi, e konsa deside fòse moun yo pi pre lavil la nan Santo Domingo. [5] Aksyon sa a, ke yo rekonèt kòm Devastaciones de Osorio a, te pwouve dezas; Plis pase mwatye nan kolon yo reenstale mouri nan grangou oswa maladi, plis pase 100,000 bèt yo te abandone, e anpil esklav chape. [6] Senk nan ki deja egziste koloni yo trèz nan zile a te britalman te kraze pa twoup Panyòl ki gen ladan koloni yo de sou teritwa a nan prezan-jou Ayiti, La Yaguana, ak Bayaja. Anpil nan moun ki rete nan batay, chape nan forè a, oswa kouri ale nan sekirite nan pase bato Olandè yo.

Sa a aksyon Panyòl te kontreproduktiv kòm angle, Olandè, ak franse pirat yo te kounye a lib yo etabli baz sou abandone nan zile a nò ak lwès, kote bèt sovaj yo te kounye a abondan ak gratis. Nan 1697, apre deseni de batay sou teritwa a, Panyòl la sede pati lwès la nan zile a franse a, ki moun ki kounye a yo rele li Saint-Domingue. Saint-Domingue devlope nan yon koloni trè likratif pou Lafrans. Ekonomi li te baze sou yon endistri sik travay-entansif ki repoze sou kantite vas nan esklav Afriken yo. Pandan se tan, sitiyasyon an sou pati nan Panyòl nan zile a deteryore. Tout anpi Panyòl la te plonje nan yon kriz ekonomik gwo twou san fon, ak [[Santo Domingo, Holguin|Santo Domingo]] te anplis frape pa tranblemanntè, siklòn ak yon rediksyon popilasyon.

== Sen Domeng franse (1625-1789) ==
Pèl nan Zantiy (1711–89)

== Peryòd revolisyonè (1789-1804) ==
[[File: Toussaint L'Ouverture.jpg|thumb|Kòm lidè ofisyèl revolisyon an, [[Tousen Louvèti]] konsidere kòm papa Ayiti.]]

=== Revòlt Oge a (1789-91) ===
Epidemi revolisyon an an Frans nan ete [[1789 (almanak gregoryen)|1789]] te gen yon efè pwisan sou koloni an. Pandan kolon fransè yo t ap debate sou fason nouvo lwa revolisyonè yo t ap aplike nan Sen Domeng, an 1790 lagè sivil kareman te pete lè moun lib koulè yo te deklare ke yo menm tou yo te sitwayen franse dapre kondisyon Deklarasyon Dwa Moun ak Sitwayen an. . Dis jou anvan sezon otòn Bastille a, an Jiyè 1789, Asanble Nasyonal Lafrans la te vote pou mete sis delege nan Sen-Domeng. Nan Pari, yon gwoup milat rich, ki te dirije pa Julien Raimond ak Vincent Ogé, te fè yon petisyon san siksè delege plantè blan yo pou yo sipòte reklamasyon milat pou tout dwa sivil ak politik. Atravè efò yon gwoup ki te rele Société d'Amis des Noirs, kote Raimond ak Ogé te lidè enpòtan, nan mwa mas 1790 Asanble Nasyonal la te bay gens de couleur tout dwa sivik. Vincent Ogé te vwayaje Sen Domeng pou l te asire pwomulgasyon ak aplikasyon dekrè sa a, li te debake toupre Cap-Français (kounye a Okap) an [[oktòb]] 1790 epi li te fè yon petisyon gouvènè wayal la, Comte de Peynier. Apre demann li yo te refize, li te eseye pouse gens de couleur a revòlte. Ogé ak Jean-Baptiste Chavennes, yon veteran nan syèj nan Savannah pandan Revolisyon Ameriken an, te eseye atake Okap. Sepandan, rebèl milat yo te refize ame oswa libere esklav yo, oswa defye estati esklavaj la, epi atak yo te bat pa yon fòs milis blan ak volontè nwa (ki gen ladan Henri Christophe). Apre sa, yo te kouri travèse fwontyè a nan Hinche, nan moman an nan pati Panyòl nan zile a. Sepandan, yo te kaptire, tounen bay otorite fransè yo, epi tou de Ogé ak Chavannes yo te egzekite an fevriye 1791.

=== Revòlt esklav yo (1791-93) ===
Tradisyonèlman konsidere yon [[Seremoni nan bwa Kayiman|seremoni vodou]] nan Bwa Kayiman toupre Okap nan dat 14 out 1791, ki te prezide pa yon houngan (prèt Vodou) ki rele [[Boukmann]]. Apre seremoni sa a, esklav nan rejyon nò koloni an te fè yon revòlt, e byenke Boukman yo te kaptire epi egzekite, rebelyon an te kontinye gaye rapidman nan tout koloni a. Kòmanse nan mwa septanm nan, kèk trèz mil esklav ak rebèl nan sid la, ki te dirije pa Romaine-la-Prophétesse, te libere esklav epi pran pwovizyon epi boule plantasyon, finalman okipe de gwo vil nan zòn nan, [[Leyogàn (komin)|Leyogàn]] ak [[Jakmèl (komin)|Jakmèl]].<ref name="Rey 2017 a">Terry Rey, ''The Priest and the Prophetess: Abbé Ouvière, Romaine Rivière, and the Revolutionary Atlantic World'' (2017), pp. 28, 32–35, 48–49, 52</ref><ref>Matthias Middell, Megan Maruschke, The French Revolution as a Moment of Respatialization (2019), p. 71.</ref><ref name="Dun 2016 65">James Alexander Dun, ''Dangerous Neighbors: Making the Haitian Revolution'' (2016), p. 65</ref><ref>David F. Marley, ''Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict'' (2008), p. 534</ref>

An 1792, [[Léger-Félicité Sonthonax]] ak de lòt komisyonè nasyonal yo te voye nan koloni an pa Asanble Lejislatif franse a kòm yon pati nan yon Komisyon Revolisyonè. Objektif prensipal Sonthonax se te kenbe kontwòl fransè Sen-Domeng, estabilize koloni an, epi ranfòse egalite sosyal la te akòde dènyèman pou libere moun koulè pa Konvansyon Nasyonal Lafrans la. Nan mwa mas 1792, yon kowalisyon blan ak konsèvatè nwa lib ak fòs ki te dirije pa yon lòt nan komisyonè nasyonal yo, Edmond de Saint-Léger, te depoze revòlt Romaine-la-Prophétesse a<ref name="Dun 2016 65"/><ref name="Rey 2017 b">Rey (2017), pp. 137, 157–59.</ref><ref name=" Popkin 2011 51">Jeremy D. Popkin, ''A Concise History of the Haitian Revolution'' (2011), p. 51</ref> apre [[André Rigaud]], ki te dirije fòs konfederasyon nwa ki baze toupre Pòtoprens, te refize fè alye avèk li.<ref name="Rey 2017 c">Rey (2017), p. 103.</ref>

=== Tousen Louvèti ki monte (1793-1802) ===
Sou 29 Out 1793, Sonthonax te pran etap radikal nan pwoklame libète esklav yo nan pwovens nò a (ak limit grav sou libète yo). Nan mwa septanm ak oktòb, emansipasyon te pwolonje nan tout koloni an. Konvansyon nasyonal franse a, premye Asanble Premye Repiblik la te eli (1792–1804), nan dat 4 fevriye 1794, anba lidèchip Maximilien de Robespierre, aboli esklavaj lalwa an Frans ak tout koloni li yo. Konstitisyon 1793 la, ki pa t janm aplike, ak konstitisyon 1795, ki te mete an vigè, tou de te genyen yon entèdiksyon eksplisit sou esklavaj.

Sepandan, esklav yo pa t ale imedyatman sou banyè Sonthonax la. Plantè kont-revolisyonè yo te kontinye goumen Sonthonax, ak sipò nan men Britanik yo. Yo te ansanm ak anpil nan moun lib koulè ki te opoze abolisyon esklavaj la. Se pa jiskaske pawòl ratifikasyon emansipasyon Lafrans te rive tounen nan koloni a ke Toussaint Louverture ak kò li a ansyen esklav byen disipline, fè tèt di nan batay la te vin bò kote Repibliken franse a nan kòmansman mwa me 1794. Yon chanjman nan van politik yo an Frans. te lakòz Sonthonax yo te raple an 1796, men se pa anvan yo te pran etap pou ame ansyen esklav yo.

Lè revolisyonè radikal yo nan Pari te deklare lagè kont Espay an janvye 1793, kouwòn Panyòl la te voye fòs li yo nan Santo Domingo nan batay sou bò esklav yo. Rive nan fen 1793, Espay te kontwole pi fò nan nò a, eksepte Britanik-kenbe Môle-Saint-Nicolas ak franse-kenbe Le Cap François ak Port-de-Paix.<ref>{{cite book|title=The Haitian Revolution, 1789-1804|date=1973|publisher=Univ. of Tennessee Press|page=79}}</ref> An 1795, Espay te bay Sendomeng bay Lafrans e atak Panyòl sou Sendomeng te sispann.

Nan sid la, Britanik yo sibi yon seri defèt nan men milat Jeneral André Rigaud. 6 oktòb 1794, Rigaud te pran Léogane. Sou 26 desanm 1794, li te atake Tiburon ki te kenbe Britanik la, ki te mennen ganizon Britanik la.<ref>{{cite book|title=Avengers of the New World: The Story of the Haitian Revolution|date=2009|publisher=[[Harvard University Press]]|page=182}}</ref> An 1798, li te pèdi teritwa ak dè milye de gason nan lafyèv jòn, Britanik yo te fòse yo retire li.

Antretan, Rigaud te mete kanpe yon mouvman separatis milat nan sid la. An 1799, ak Britanik yo ale, Toussaint te lanse yon ofansif kont fò Rigaud yo. Pandan li te voye Jeneral Desalin kont Grand ak Petit Goâve ak Jeneral Christophe kont gwo fò milat Jakmèl, bato de gè Ameriken yo te bonbade fòtifikasyon milat yo epi detwi chalan transpò Rigaud yo.<ref>{{cite book|title=The American Counterrevolution: A Retreat from Liberty, 1783-1800|date=1998|publisher=Stackpole Books|page=485}}</ref> Fòs Rigaud yo te akable ak bat nan 1800.

Rive 1801, Toussaint te nan kontwòl tout Ispanyola, apre yo fin konkeri franse Sendomeng epi pwoklame abolisyon esklavaj la. Men, li pa t 'pwoklame endepandans total pou peyi a, ni li pa t' chache reprezay kont ansyen esklavaj blan peyi a, konvenki ke fransè yo pa ta retabli esklavaj ak "ke yon popilasyon esklav dènyèman te debake soti nan Lafrik pa t 'kapab rive nan sivilizasyon. 'ale pou kont li.'"<ref>{{cite book |first=CLR |last=James |title=The Black Jacobins |publisher=Vintage Books |place=New York |year=1990 |page=290}}</ref>

=== Napoleon bat (1802-04) ===
Toussaint, sepandan, afime anpil endepandans ke an 1802, Napoleon te voye yon fòs envazyon masiv, anba bòfr li Charles Leclerc, pou ogmante kontwòl Lafrans. Pou yon tan, Leclerc te rankontre ak kèk siksè; li te mete tou pati lès zile [[Ispayola]] anba kontwòl dirèk Lafrans dapre kondisyon Trete Bâle ak Espay 1795 yo. Avèk yon gwo ekspedisyon ki te gen ladan l 40,000 twoup Ewopeyen yo, epi li te resevwa èd nan men kolon blan ak fòs milat ki te kòmande pa [[Alexandre Pétion]], yon ansyen lyetnan nan Rigaud, franse yo te genyen plizyè viktwa apre gwo batay. De nan lyetnan an chèf [[Toussaint Louverture|Toussaint]] yo, [[Jean-Jacques Dessalines|Desalin]] ak [[Henri Christophe|Christophe]], ki te rekonèt sitiyasyon yo pa soutenabl, te fè pale separe ak anvayisè yo epi yo te dakò transfere fidelite yo. Nan pwen sa a, Leclerc te envite Toussaint pou negosye yon antant. Se te yon desepsyon; Tousen te sezi epi depòte an [[Frans]], kote li te mouri nan mwa avril 1803 nan nemoni, pandan li te nan prizon nan Fort de Joux nan mòn Jura yo.

20 me 1802, Napoleon te siyen yon lwa pou kenbe esklavaj kote li poko disparèt, sètadi [[Matinik]], Tobago ak [[Sent Lisi]]. Yon kopi konfidansyèl dekrè sa a te voye bay Leclerc, ki te otorize pa Napoleon pou retabli esklavaj nan Sendomeng lè lè a te apwopriye. Anmenmtan, plis edik te retire gens de couleur yo dwa sivil yo te fèk genyen. Okenn nan dekrè sa yo pa te pibliye oswa egzekite nan Sendomeng, men, nan mitan sezon ete, mo te kòmanse rive nan koloni nan entansyon an franse retabli esklavaj. Trayizon Tousen ak nouvèl aksyon fransè yo nan Matinik te febli kolaborasyon dirijan tankou Desalin, Christophe ak Pétion. Konvenk ke menm sò a t ap tann pou Sen-Domeng, kòmandan sa yo ak lòt moun te batay ankò Leclerc. Kòm franse yo te gen entansyon rekonkèt ak re-esklavaj nan popilasyon nwa koloni an, lagè a te vin tounen yon lit san nan atwosite ak attrition. Sezon lapli a te pote lafyèv jòn ak malarya, ki te fè anvayisè yo yon gwo kantite lajan. Nan mwa Novanm, lè Leclerc te mouri nan lafyèv jòn, 24,000 sòlda franse te mouri ak 8,000 te entène lopital, majorite nan maladi.<ref>{{cite book |first=CLR |last=James |title=Black Jacobins |page=355}}</ref>

Apre sa, Leclerc te ranplase pa [[Donatien-Marie-Joseph de Vimeur, vikonte de Rochambeau]]. Rochambeau te ekri Napoleon ke, pou reprann Sen-Domeng, Lafrans dwe "deklare nèg yo esklav, epi detwi omwen 30,000 nwa ak neg".<ref>{{cite book |first=CLR |last=James |title=Black Jacobins |page=360}}</ref> Nan dezespwa li, li te tounen vin jwenn zak britalite de pli zan pli envole; franse yo te boule vivan, pann, nwaye, epi tòtire prizonye nwa yo, reviv pratik tankou antere nwa nan pil ensèk ak bouyi yo nan chodyè melas. Yon swa, nan Pòto-Republikan, li fè yon bal kote li envite medam milat ki pi enpòtan yo epi, a minwi, li anonse lanmò mari yo. Sepandan, rebèl ayisyen yo te ranbouse chak zak britalite. Apre yon batay, Rochambeau antere 500 prizonye vivan; Desalin reponn li pann 500 prizonye franse.<ref>{{harvnb|Heinl|1996|pp=108–9}}</ref> Taktik brital Rochambeau te ede ini sòlda nwa ak milat kont franse yo.

Kòm mare nan lagè a te vire nan direksyon ansyen esklav yo, Napoleon te abandone rèv li pou retabli Anpi Nouvo Mond Lafrans la. Nan 1803, lagè rekòmanse ant Lafrans ak [[Grann Bretay (wayòm)|Grann Bretay]], ak Royal Navy la byen fèm nan kontwòl lanmè yo, ranfòsman ak pwovizyon pou Rochambeau pa janm rive nan kantite ase. Pou konsantre sou lagè an Ewòp, Napoleon te siyen Achte Lwizyana nan mwa avril, vann byen Lafrans nan Amerik di Nò bay Etazini. Lame ayisyen an, ki te dirije kounye a pa Dessalines, te devaste Rochambeau ak lame franse a nan batay Vertières nan 18 novanm 1803.

Sou 1 janvye 1804 Desalin te deklare endepandans,<ref>{{cite book |url=http://www.nationalarchives.gov.uk/dol/images/examples/haiti/0001.pdf |publisher=National archives |place=UK |title=Déclaration d'indépendance}}</ref> reprann non endijèn Taíno Ayiti ("Tè mòn yo") pou nouvo nasyon an. Pifò nan rès kolon fransè yo te kouri devan lame fransè te bat la, anpil moun te imigre nan Louisiana oswa Kiba. Kontrèman ak Tousen, Desalin te montre yon ti ekwanimite anrapò ak blan yo. Nan yon dènye zak vanjans, fòs militè ayisyen yo te touye rès franse yo nan yon jenosid blan. Anviwon 2,000 franse te masakre nan Okap, 900 nan Pòtoprens, ak 400 nan Jérémie. Li te pibliye yon pwoklamasyon ki deklare, "nou te remèt kanibal sa yo, lagè pou lagè, krim pou krim, outraj pou outraj."<ref>{{harvnb|Heinl|1996|pp=122–23, 125}}</ref>

Yon eksepsyon nan pwoklamasyon Desalin lan se te yon gwoup Polonè ki soti nan Lejyon Polonè yo ki te rantre nan militè franse a anba Napoleon.<ref name="North">{{cite book |last1=North |first1=Jonathan |title=War of Lost Hope, Polish Accounts of the Expedition to Saint Domingue |date=2018 |publisher=Amazon |location=London |isbn=978-1976944123 |pages=104}}</ref> Yon majorite sòlda Polonè te refize goumen kont fòs ayisyen yo. Nan epòk sa a, te gen yon sitiyasyon abitye ki t ap pase nan peyi yo, kòm sòlda Polonè sa yo t ap goumen pou libète yo kont anvayi Larisi, Prussian ak Otrich yo ki te kòmanse an 1772. Menm jan ak Ayisyen, anpil Polonè t ap chèche inyon pami. tèt yo pou reprann peyi yo. Kòm rezilta, anpil sòlda Polonè te admire ènmi yo epi yo te deside vire sou lame fransè a epi rantre nan ansyen esklav ayisyen yo, epi yo te patisipe nan revolisyon ayisyen an 1804, sipòte prensip libète pou tout pèp la. Władysław Franciszek Jabłonowski, ki te mwatye Nwa, se te youn nan jeneral Polonè yo nan epòk la. Sòlda Polonè yo te gen yon kontribisyon remakab nan ede ayisyen yo nan revanj yo kont opresè franse a. Yo te sove sò lòt Ewopeyen yo. Pou lwayote yo ak sipò yo pou ranvèse Fransè yo, kèk Polonè te pran sitwayènte ayisyen apre Ayiti te pran endepandans li, e anpil nan yo te etabli la, pou yo pa janm retounen nan Polòy. Yo estime ke anviwon 500 nan 5,280 poto yo te chwazi opsyon sa a. Nan rès la, 700 te retounen an Frans evantyèlman retounen nan Polòy, ak kèk, apre yo fin kapitilize, te dakò sèvi nan Lame Britanik la.<ref name="North" /> Apre sa, 160 Polonè te bay pèmisyon pou yo kite Ayiti e kèk yo te voye an Frans sou depans ayisyen. Jouk jounen jodi a, anpil Ayisyen Polonè toujou ap viv ann Ayiti e yo gen desandan milti-rasyal; kèk gen cheve blond, je limyè, ak lòt karakteristik Ewopeyen an. Jodi a, desandan Pòl sa yo ki te rete yo ap viv nan Cazale, Fond-des-Blancs, La Vallée-de-Jacmel, La Baleine, Port-Salut ak Saint-Jean-du-Sud.<ref name="North" />

Apre endepandans ayisyen an, nouvo nasyon an te lite ekonomikman, kòm nasyon Ewopeyen yo ak Etazini yo te refize pwolonje rekonesans diplomatik an Ayiti. An 1825, fransè yo te retounen ak yon flòt katòz bato de gè epi yo te mande yon indemnité de 150 milyon fran an echanj pou rekonesans diplomatik; Prezidan ayisyen an, Jean-Pierre Boyer, te dakò ak revandikasyon fransè yo anba kontrent. Pou yo ka finanse dèt la, gouvènman ayisyen an te oblije pran anpil prè ki gen enterè ki wo nan men kreditè etranje yo, epi dèt la Frans yo pa t peye nèt jiskaske 1947.<ref name=":11">{{cite journal|last=Alcenat|first=Westenley|accessdate=20 October 2021|title=The Case for Haitian Reparations|date=14 January 2017|url=https://jacobinmag.com/2017/01/haiti-reparations-france-slavery-colonialism-debt/|journal=[[Jacobin (magazine)|Jacobin]]|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite news |last1=Gamio |first1=Lazaro |last2=Méheut |first2=Constant |last3=Porter |first3=Catherine|last4=Gebrekidan |first4=Selam |last5=McCann |first5=Allison |last6=Apuzzo |first6=Matt |date=2022-05-20 |title=Haiti's Lost Billions |language=en-US |work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/interactive/2022/05/20/world/americas/enslaved-haiti-debt-timeline.html |access-date=2022-12-06 |issn=0362-4331}}</ref><ref>{{Cite news |last=Rosalsky |first=Greg |date=2021-10-05 |title='The Greatest Heist In History': How Haiti Was Forced To Pay Reparations For Freedom |language=en |work=NPR |url=https://www.npr.org/sections/money/2021/10/05/1042518732/-the-greatest-heist-in-history-how-haiti-was-forced-to-pay-reparations-for-freed |access-date=2022-12-06}}</ref>

== Endepandans: Premye ane yo (1804–1843) ==
=== Repiblik Nwa (1804) ===
Ayiti se dezyèm eta endepandan nan Emisfè Lwès la apre Etazini.<ref>{{cite web|last1=Christopher|first1=Marc|title=Haiti|url=http://worldbookonline.com/student/article?id=ar242480&st=haiti#tab=homepage|website=Worldbook Online|publisher=Worldbook|access-date=3 April 2016|archive-date=24 September 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160924000440/http://worldbookonline.com/student/article?id=ar242480&st=haiti#tab=homepage|dead-url=yes}}</ref> Ayiti te ede aktivman mouvman endepandans yo nan anpil peyi Amerik Latin yo - e li te jwenn yon pwomès nan men gwo liberatè a, Simón Bolívar, ke li ta libere esklav apre yo te genyen endepandans nan men Espay. Nasyon ansyen esklav yo te rete eskli nan premye reyinyon rejyonal nasyon endepandan yo nan emisfè a, ki te fèt nan Panama an 1826, sitou akòz atwosite jenosid ayisyen an 1804 ki te vize gason, fanm ak timoun Ewopeyen ki te abite ann Ayiti, ki gen ladann moun ki te rete ann Ayiti. favorab pou revolisyon an.<ref name=":0b">{{Cite journal |last=Girard |first=Philippe R. |date=2005 |title=Caribbean genocide: racial war in Haiti, 1802–4 |url=https://doi.org/10.1080/00313220500106196 |journal=Patterns of Prejudice |volume=39 |issue=2 |pages=138–161 |doi=10.1080/00313220500106196 |issn=0031-322X |s2cid=145204936 |quote=The Haitian genocide and its historical counterparts [...] The 1804 Haitian genocide}}</ref> Malgre efò senatè anti-esklavaj Charles Sumner nan Massachusetts te fè, Lèzetazini pa t rekonèt endepandans Ayiti jis nan ane 1862. Eta esklavaj Sid yo te kontwole Kongrè a epi yo te pè ankouraje revòlt esklav yo, te bloke sa; Ayiti te byen vit rekonèt (ansanm ak lòt mezi pwogresis, tankou mete fen nan esklavaj nan Distri Columbia), apre lejislatè sa yo te kite Washington an 1861, eta yo te deklare sesesyon yo.

Lè Jeneral Desalin te pran pouvwa a, te otorize Konstitisyon 1804 la. Konstitisyon sa a, an tèm de libète sosyal, te mande:
# Libète relijyon. (Anba Toussaint, yo te deklare Katolis la relijyon ofisyèl leta.)
# Tout sitwayen Ayiti, kèlkeswa koulè po yo, yo dwe konnen yo kòm "Nwa" (sa a se te yon tantativ pou elimine yerachi rasyal milti-nivo ki te devlope an Ayiti, ak Ewopeyen plen oswa tou pre plen san nan tèt, divès nivo. nan po limyè a mawon nan mitan an, ak po nwa "Kongo" soti nan Lafrik nan anba a).
# Blan yo te entèdi posede pwopriyete oswa tè sou tè ayisyen an. Si Fransè yo te retounen pou re-enpoze esklavaj, atik 5 nan konstitisyon an te deklare: "Nan premye kout zam avètisman an, vil yo pral detwi epi nasyon an ap leve nan zam."<ref>{{harvnb|Heinl|1996|p=129}}</ref>

=== Premye Anpi Ayisyen (1804–1806) ===
1ye janvye 1804, Desalin te pwoklame Ayiti yon nasyon endepandan.<ref>{{cite book |last=Dayan |first=Joan |year=1998 |title=Haiti, History, and the Gods |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-21368-5 |page=3–4}}</ref> Nan mitan mwa fevriye, Desalin te di kèk vil (Léogâne, Jakmèl, Okay) pou yo prepare pou masak an mas.<ref>{{cite book |last=Girard |first=Philippe R. |year=2011 |title=The Slaves Who Defeated Napoleon: Toussaint Louverture and the Haitian War of Independence 1801–1804 |location=Tuscaloosa, Alabama |publisher=The University of Alabama Press |isbn=978-0-8173-1732-4 |page=319}}</ref> 22 fevriye 1804, li te siyen yon dekrè ki te bay lòd pou yo touye tout blan nan tout vil yo.<ref>Blancpain 2001, p. 7.</ref> Zam yo itilize yo ta dwe zam silans tankou kouto ak bayonèt olye ke kout zam, yon fason pou touye a ka fèt pi trankil, epi evite avètisman viktim ki vle yo pa son nan kout zam epi kidonk ba yo opòtinite pou yo sove.{{sfnp|Dayan|1998|p=4}}

22 septanm 1804, Desalin te pwoklame tèt li Anperè Jacques I. Men, de nan pwòp konseye l yo, Henri Christophe ak Alexandre Pétion, te ede touye l an 1806. Konspiratè yo te mete l anbiskad nan nò Pòtoprens nan Pont Larnage (kounye a li te ye. kòm Pont-Rouge) sou 17 oktòb 1806 nan wout pou batay rebèl yo nan rejim li an.

Leta ki te kreye anba Desalin te opoze ak klas pi ba ayisyen an te vle. Pandan ke lidè elit yo, tankou Desalin, ak popilasyon ayisyen an te dakò eta a ta dwe bati sou ideyal yo nan libète ak demokrasi,<ref>{{cite web|author=Jean-Jacques Dessalines|title= Haitian Declaration of Independence|year=1804|website=Duke Office of News and Communications|url=https://today.duke.edu/showcase/haitideclaration/declarationstext.html|accessdate=April 30, 2018}}</ref><ref name="faculty.webster.edu">{{cite web|title=The 1805 Constitution of Haiti, May 20, 1805. Translation|website=Webster University Faculty|url=http://faculty.webster.edu/corbetre/haiti/history/earlyhaiti/1805-const.htm|accessdate=April 30, 2018}}</ref> ideyal sa yo nan pratik te sanble trè diferan pou de gwoup yo. Rezon prensipal ki fè diferans sa a nan pwennvi nasyonalis yo soti nan lefèt ke yon gwoup te viv kòm esklav, ak lòt la pa t '.{{when|date=January 2023}}<ref name="Mimi Sheller 2000">Mimi Sheller, Black Publics and Peasant Radicalism in Haiti and Jamaica (Florida: [[University Press of Florida]], 2000), 5.</ref> Pou youn, pratik ekonomik ak agrikòl Desalin yo, ak lidè apre li, yo te baze sou bezwen pou kreye yon eta ekonomik fò, ki te kapab kenbe yon militè fò.<ref>Mats Lundahl, "Defense and Distribution: Agricultural Policy in Haiti during the Reign of Jean-Jaques Dessalines, 1804-1806," Scandinavian Economic History Review, 32, no. 2 (2011), 86-87.</ref> Pou lidè elit Ayiti yo, kenbe yon militè solid pou anpeche swa Fransè yo oswa lòt pouvwa kolonyal yo epi asire endepandans yo ta asire yon eta lib. Lidè Ayiti yo te wè endepandans yo de lòt pouvwa yo kòm nosyon yo sou libète.

Sepandan, peyizanri ayisyen an te mare nosyon libète yo ak tè a. Akoz tèren montay yo, esklav ayisyen yo te kapab kiltive pwòp ti teren yo. Kidonk, libète pou yo se kapasite pou yo kiltive pwòp tè yo nan yon ekonomi de sibzistans. Malerezman, akòz dezi lidè yo, yon sistèm agrikilti plantasyon fòse parèt.<ref>James Franklin, the Present State of Hayti with remarks on its agriculture, commerce, laws, religion, finances and population (Connecticut: Negro Universities Press, 1828), 189-190.</ref> Anplis de sa, pandan tout Ayisyen te vle yon repiblik nwa,<ref name="faculty.webster.edu"/> pratik kiltirèl Afriken-Ameriken yo te yon pwen deba. Anpil nan popilasyon ayisyen an te vle kenbe eritaj Afriken yo, ke yo te wè kòm yon pati lojik nan repiblik nwa yo te vle a. Sepandan, tipikman elit yo te eseye pwouve sofistike ayisyen yo atravè literati. Gen kèk otè ki te ekri ke barbaris Lafrik la dwe ekspilse, pandan y ap kenbe rasin Afriken yo.<ref>Beaubrun Ardouin, Etudes sur l’historie d’Haiti : suivies de la vie du général J.M. Borgella (Paris: Dezobry et Magdeleine, 1853-1860), quoted in Erin Zavitz, "Revolutionary narrations: Early Haitian historiography and the challenge of writing counter-history," Atlantic Studies, 14, no. 3 (2017).</ref>

Anplis de sa, lòt otè yo te eseye pwouve sivilite ayisyen yo nan elit yo nan diskite ke Nwa yo te kapab tabli ak dirije yon gouvènman nan chanje ak ogmante istwa a nan revolisyon an favorize milat yo ak elit nwa yo, olye ke bann esklav yo.<ref>Thomas Madiou, Histoire d’Haiti, 1847. Quoted in Erin Zavitz, "Revolutionary narrations: Early Haitian historiography and the challenge of writing counter-history," Atlantic Studies, 14, no. 3 (2017), 343.</ref> Anplis de sa, pou kenbe libète ak endepandans, elit yo pa t bay sosyete sivil la mas ayisyen an te vle. Peyizan ayisyen yo te vle non sèlman libète tè men tou dwa sivil, tankou vòt ak patisipasyon politik, ansanm ak aksè nan edikasyon.<ref name="Mimi Sheller 2000"/> Eta a pa t bay dwa fondamantal sa yo.

Leta te esansyèlman te dirije pa militè a, ki vle di ke li te trè difisil pou popilasyon ayisyen an patisipe nan nenpòt pwosesis demokratik. Sa ki pi enpòtan, eta a pa t bay aksè a edikasyon ke yon eta ansyen esklav te bezwen.<ref>M.B. Bird, the Black Man or Haytian Independence (New York: Published by Author, 1869), 220.</ref> Li te prèske enposib pou ansyen esklav yo patisipe efektivman paske yo te manke alfabetizasyon debaz ki te entansyonèlman refize ba yo anba dominasyon kolonyal franse. Atravè opinyon yo diferan sou nasyonalis ayisyen ak libète, elit yo te kreye yon eta ki te favorize yo anpil, olye de peyizanri ayisyen an.

=== Lit pou inite (1806–1820) ===
Apre koudeta Desalin yo, 2 prensipal konplo yo divize peyi a an de rejim rival. Christophe te kreye [[Leta an Ayiti]] otoritè nan nò, epi gens de couleur Pétion te etabli Repiblik Ayiti nan sid. Christophe te eseye kenbe yon sistèm strik nan travay ak pwodiksyon agrikòl ki sanble ak ansyen plantasyon yo. Malgre ke, strikteman pale, li pa tabli esklavaj, li enpoze yon sistèm semi-feyodal, fumage, nan ki chak moun ki kapab te oblije travay nan plantasyon (menm jan ak latifundios Panyòl) yo pwodwi machandiz pou peyi a nouvo. Metòd li a, byenke san dout opresyon, pwodui pi gwo revni de gouvènman yo.

Okontrè, Pétion te kraze ansyen byen kolonyal yo epi divize tè a an ti byen. Nan sid Pétion, minorite gens de couleur te dirije gouvènman an e yo te pè pèdi sipò popilè, e konsa, yo te redwi tansyon klas yo grasa redistribisyon tè. Akoz pozisyon entènasyonal fèb la ak politik travay li yo (pi fò peyizan te viv nan yon ekonomi de sibzistans), gouvènman Pétion te toujou sou bò gwo fayit. Poutan, pandan pifò tan li, li te pwodui youn nan gouvènman ayisyen ki pi liberal ak toleran ki te janm genyen. An 1815, nan yon peryòd kle nan batay Bolívar pou endepandans Venezyelyen an, Pétion te bay lidè Venezyelyen an azil epi li te ba li sòlda ak sipò materyèl sibstansyèl. Pétion tou te gen mwens akrochaj militè entèn yo, malgre konfli kontinyèl li yo ak wayòm nò Christophe a. Nan 1816, sepandan, apre li te jwenn chay Sena a entolerab, li te sispann lejislati a epi li te fè pòs li an Prezidan pou lavi. Pa lontan apre, li te mouri ak [[lafyèv jòn]], ak asistan li [[Jean-Pierre Boyer]] ranplase li.

Nan peryòd sa a, pati lès zile a leve kont nouvo pouvwa yo, apre reklamasyon jeneral Juan Sánchez Ramírez pou endepandans la nan men Lafrans, ki te kraze Trete Bâle yo ki te atake [[Espay]] e ki te entèdi komès ak Ayiti. Nan batay Palo Hincado (7 novanm 1808), tout rès fòs franse yo te bat pa rezirèksyon Panyòl-kreyòl. Sou 9 jiyè 1809, koloni Panyòl Santo Domingo te fèt. Gouvènman an te mete tèt li anba kontwòl peyi Espay, li fè li tinon "España Boba" (ki vle di "Idiot Espay la").

An 1811, [[Henri Christophe]] te pwoklame tèt li wa Henri I nan [[Wayòm Ayiti]] nan Nò epi li te komisyone plizyè bilding ekstraòdinè. Li te menm kreye yon klas noblès alamòd monachi Ewopeyen yo. Men, an 1820, li te febli pa maladi ak ak diminye sipò pou rejim otoritè li a, li te touye tèt li ak yon bal an ajan olye ke fè fas a yon koudeta. Touswit apre, siksesè Pétion a, Boyer, reyini Ayiti atravè taktik diplomatik epi li te dirije kòm prezidan jouk ranvèse l 'nan 1843.

=== Dominasyon Boyer sou Ispanyola (1820–1843) ===
Prèske dezan apre Boyer te konsolide pouvwa nan lwès la, Ayiti te anvayi Sendomeng (jounen [[Repiblik Dominikèn]]) epi li te deklare zile a gratis anba pouvwa Ewopeyen an. Boyer, sepandan, reponn a yon pati sou bò solèy leve ki te pito Ayiti pase Kolonbi, te okipe ansyen koloni Panyòl la nan mwa janvye 1822, li pa rankontre okenn rezistans militè. Nan fason sa a li te akonpli inite nan zile a, ki te fèt sèlman pou yon ti tan pa [[Toussaint Louverture]] an 1801. Okipasyon Boyer nan bò Panyòl la te reponn tou ak lit entèn nan mitan jeneral Christophe yo, kote Boyer te bay anpil pouvwa ak pouvwa. tè nan lès la. Okipasyon sa a, sepandan, te fè fas ak elit blan Panyòl la kont administrasyon ayisyen an fè kout men, e li te ankouraje emigrasyon anpil fanmi blan rich. Tout zile a te rete anba dominasyon ayisyen jiska 1844, lè nan lès yon gwoup nasyonalis ki rele La Trinitaria te dirije yon revòlt ki te separe zile a ann Ayiti sou lwès la ak Repiblik Dominikèn sou bò solèy leve, ki baze sou sa ki ta sanble yon tèritwa rivyè. divize' soti nan peryòd pre-kontak la.

Soti nan 1824 a 1826, pandan ke zile a te anba yon sèl gouvènman, Boyer ankouraje pi gwo imigrasyon sèl gratis-Nwa soti nan Etazini nan ki plis pase 6,000 imigran etabli nan diferan pati nan zile a [sitasyon nesesè]. Jodi a, rès imigran sa yo ap viv nan tout zile a, men pi gwo kantite a abite nan Samaná, yon penensil sou bò Dominiken nan zile a. Soti nan pèspektiv gouvènman an, entansyon imigrasyon an se te ede etabli relasyon komèsyal ak diplomatik ak Etazini, epi ogmante kantite travayè kalifye ak agrikòl ann Ayiti.<ref>{{Cite book |last=Heinl |first=Robert Debs |title=Written in Blood: The Story of the Haitian People 1492-1995 |publisher=UPA |year=2005 |isbn=0761831770 |edition=newly revised |language=English}}</ref>

An echanj pou rekonesans diplomatik nan men Lafrans, Boyer te fòse yo peye yon gwo indemnité pou pèt la nan pwopriyete franse pandan revolisyon an. Pou peye pou sa, li te oblije flote prè an Frans, mete Ayiti nan yon eta de dèt. Boyer te eseye ranfòse pwodiksyon atravè Kòd Riral la, ki te dekrete an 1826, men pwopriyetè peyizan yo, sitou ansyen sòlda revolisyonè yo, pa t gen okenn entansyon pou yo retounen nan travay fòse yo te goumen pou yo chape. Nan 1840, Ayiti te sispann ekspòte sik nèt, byenke gwo kantite kontinye ap grandi pou konsomasyon lokal kòm tafya-yon wonm anvan tout koreksyon. Sepandan, Ayiti te kontinye ekspòtasyon kafe, ki te mande ti kiltivasyon epi li te grandi semi-sovaj.

Tranbleman tè Okap 1842 te detwi vil la, ak [[Palè Sans-Souci]], te touye 10 000 moun. Sa a se te twazyèm gwo tranblemanntè ki te frape Lwès Ispanyola apre tranblemanntè 1751 ak 1770 nan Pòtoprens, epi dènye a jiska [[Tranblemanntè 12 janvye 2010 nan peyi Ayiti|tranblemanntè devastatè 2010 la]].

== Lit politik (1843–1915) ==
An 1843, yon revòlt, ki te dirije pa Charles Rivière-Hérard, te ranvèse Boyer epi li tabli yon règ palmantè tou kout anba Konstitisyon 1843 la. Byento revòlt te pete ak peyi a te desann nan prèske dezòd, ak yon seri prezidan pasajè jiska mas 1847, lè. Jeneral Faustin Soulouque, yon ansyen esklav ki te goumen nan rebelyon 1791, te vin prezidan. Pandan peryòd sa a, Ayiti fè lagè san siksè kont Repiblik Dominikèn.

An 1849, pwofite popilarite li, Prezidan Faustin Soulouque te pwoklame tèt li Anperè Faustin I. Dominasyon an fè li a te reyisi ini Ayiti pou yon tan, men li te fini bridsoukou an 1859 lè Jeneral Fabre Geffrard te depoze l, ki te rele Duke a. nan Tabara.

Gouvènman militè Geffrard a te kenbe fonksyon jiska 1867, epi li ankouraje yon politik siksè nan rekonsilyasyon nasyonal la. Nan 1860, li te rive jwenn yon akò ak Vatikan an, re-entwodwi enstitisyon ofisyèl Katolik Women, ki gen ladan lekòl, nan nasyon an. An 1867 yo te fè tantativ pou etabli yon gouvènman konstitisyonèl, men prezidan siksesif Sylvain Salnave ak Nissage Saget te ranvèse an 1869 ak 1874 respektivman. Nan 1874, yon konstitisyon ki pi solid te prezante anba Michel Domingue, ki te mennen nan yon peryòd lapè demokratik ak devlopman pou Ayiti. Yo te finalman ranbouse dèt Lafrans an 1879, epi gouvènman Prezidan Pierre Théoma Boisrond-Canal te transfere pouvwa a nan lapè bay Lysius Salomon, youn nan lidè ki pi bon an Ayiti. Refòm monetè, ak kreyasyon an 1880-1881 nan Bank Nasyonal d Ayiti, ak yon renesans kiltirèl te vini ak yon flè nan atizay ayisyen.

De dènye deseni 19yèm syèk la te make tou pa devlopman yon kilti entelektyèl ayisyen an. Gwo zèv istwa yo te pibliye an 1847 ak 1865. Entelektyèl ayisyen, ki te dirije pa Louis-Joseph Janvier ak Anténor Firmin, te angaje nan yon lagè lèt kont yon mare rasis ak Darwinis Sosyal ki te parèt pandan peryòd sa a.

Konstitisyon 1867 la te wè tranzisyon lapè ak pwogresis nan gouvènman an ki te fè anpil pou amelyore ekonomi ak estabilite nasyon ayisyen an ak kondisyon pèp li a. Gouvènman konstitisyonèl retabli lafwa pèp ayisyen an nan enstitisyon legal yo. Devlopman endistri endistri sik ak wonm toupre Pòtoprens te fè Ayiti, pandan yon ti tan, yon modèl pou kwasans ekonomik nan peyi Amerik Latin yo. Peryòd sa a nan estabilite relatif ak pwosperite te fini an 1911, lè revolisyon te pete ak peyi a glise yon lòt fwa ankò nan dezòd ak dèt.

Soti nan 1911 rive 1915, te gen sis prezidan diferan, yo chak nan yo te touye oswa fòse nan ekzil.[61] Lame revolisyonè yo te fòme pa kako, brigan peyizan ki soti nan mòn nò yo, sou fwontyè dominiken ki mouye a, ki te enskri pa faksyon politik rival yo ak pwomès lajan yo dwe peye apre yon revolisyon siksè ak yon opòtinite pou piye.

Etazini te patikilyèman pè sou wòl kominote Alman an ann Ayiti (apeprè 200 an 1910), ki te gen yon kantite pouvwa ekonomik disproporsyone. Alman yo te kontwole anviwon 80% komès entènasyonal peyi a; yo te posede epi yo te opere sèvis piblik nan Okap ak Pòtoprens, waf prensipal la ak yon tramway nan kapital la, ak yon chemennfè ki sèvi Plaine de Cul-du-Sac.

Kominote Alman an te pwouve plis vle entegre nan sosyete ayisyen an pase nenpòt lòt gwoup etranje blan, enkli franse yo. Yon kantite marye nan fanmi milat ki pi enpòtan nan peyi a, yo pa pase entèdiksyon konstitisyonèl kont pwopriyetè tè etranje a. Yo te sèvi tou kòm finansman prensipal nan revolisyon inonbrabl nasyon an, k ap flote prè inonbrabl - ak to enterè ki wo - nan konpetisyon faksyon politik.

Nan yon efò pou limite enfliyans Alman an, nan ane 1910-1911, Depatman Deta Ameriken an te sipòte yon konsòsyòm envestisè Ameriken, ki te rasanble pa National City Bank of New York, nan sekirize konsesyon emisyon lajan atravè Bank Nasyonal Repiblik Ayiti a. ki te ranplase Bank Nasyonal d Ayiti anvan kòm sèl bank komèsyal nan peyi a ak gadyen trezò gouvènman an.

Nan mwa fevriye 1915, Vilbrun Guillaume Sam te etabli yon diktati, men an jiyè, li te fè fas ak yon nouvo revòlt, li te masakre 167 prizonye politik, yo tout te soti nan fanmi elit, epi yo te lense pa yon foul nan Pòtoprens.

== Okipasyon Etazini (1915–1934) ==
An 1915, Lèzetazini te reponn plent yo te bay Prezidan Woodrow Wilson nan men bank Ameriken yo te gen anpil dèt Ayiti, te okipe peyi a. Okipasyon Ayiti a te dire jiska 1934. Okipasyon Ameriken an te resanti pa Ayisyen kòm yon pèt souverènte e te gen revòlt kont fòs ameriken. Refòm yo te fèt malgre sa.

Sou sipèvizyon marin Etazini yo, Asanble Nasyonal Dayiti eli Philippe Sudré Dartiguenave prezidan. Li te siyen yon trete ki te fè Ayiti tounen yon pwotektora ameriken de dwa, ak ofisyèl Ameriken yo te pran kontwòl sou Konsèy Finansye a, Sèvis Ladwàn, Konsiltè a, Sèvis Travo Piblik, ak Sèvis Sante Piblik la pou yon peryòd de dizan. Prensipal enstriman otorite Ameriken an te fèk kreye Jandarmeri d'Haïti, kòmande pa ofisye Ameriken yo. An 1917, sou demann ofisyèl ameriken yo, yo te fonn Asanble Nasyonal la, epi yo te deziyen ofisyèl yo pou yo ekri yon nouvo konstitisyon, ki te dikte prensipalman pa ofisyèl nan Depatman Deta Ameriken an ak Depatman Marin Ameriken an. Franklin D. Roosevelt, Sou-Sekretè pou Marin nan administrasyon Wilson, te deklare ke li te ekri pèsonèlman nouvo konstitisyon an. Dokiman sa a aboli entèdiksyon sou pwopriyetè tè etranje - eleman ki pi esansyèl nan lwa ayisyen an. Lè Asanble Nasyonal ki te fèk eli a te refize pase dokiman sa a epi li te ekri youn nan pwòp pa li pou konsève entèdiksyon sa a, kòmandan Jandarmeri Smedley Butler te divòse li. Konstitisyon sa a te apwouve pa yon plebisit an 1919, kote mwens pase 5% nan popilasyon an te vote. Depatman Deta Ameriken otorize plebisit sa a sipoze ke "moun ki voye vòt yo ta dwe 97% analfabèt, inyoran nan pifò ka yo sou sa yo t ap vote."[62]

Marin yo ak Jandarmeri yo te inisye yon gwo pwogram konstriksyon wout pou amelyore efikasite militè yo epi ouvri peyi a pou envestisman ameriken. Pa gen okenn sous lajan adekwat, yo te fè reviv yon lwa ayisyen an 1864, te dekouvri pa Butler, ki te egzije peyizan yo fè travay sou wout lokal yo olye pou yo peye yon taks sou wout. Sistèm sa a, ke yo rele corvée, soti nan travay ki pa peye peyizan franse yo te bay chèf feyodal yo. An 1915, Ayiti te gen 3 mil (4.8 km) wout ki ka itilize pa otomobil, andeyò vil yo. Nan lane 1918, plis pase 470 mil (760 km) wout te konstwi oswa repare atravè sistèm corvée a, ki gen ladan yon wout ki konekte Pòtoprens ak Okap.[63] Sepandan, Ayisyen ki te fòse yo travay nan gang travay corvée yo, souvan trennen soti lakay yo ak anmède pa gad ame, te resevwa kèk benefis imedya epi yo te wè sistèm sa a nan travay fòse kòm yon retou nan esklavaj nan men gason blan.

An 1919, yon nouvo soulèvman kako te kòmanse, ki te dirije pa Charlemagne Péralte, ki te pwomèt pou 'kondui anvayisè yo nan lanmè a ak libere Ayiti.'[64] Cacos yo te atake Pòtoprens nan mwa Oktòb men yo te chase tounen ak anpil viktim. Apre sa, yon ofisye jandamri Ameriken ki pale kreyòl ak de marin ameriken te enfiltre kan Péralte, yo touye l e yo te pran foto kadav li pou eseye demoralize rebèl yo. Lidèchip nan rebelyon an te pase nan men Benoît Batraville, yon chèf Caco nan Latibonit, ki te lanse tou yon atak sou kapital la. Lanmò li an 1920 te make fen ostilite yo. Pandan odyans Sena an 1921, kòmandan Kò Marin yo te rapòte ke, nan ven mwa rezistans aktif yo, 2,250 Ayisyen te mouri. Sepandan, nan yon rapò bay Sekretè Marin a li te rapòte kantite moun ki mouri yo te 3,250.[65] Istoryen ayisyen yo estime kantite vrè a te pi wo; youn te sijere, "kantite total viktim batay ak viktim represyon ak konsekans lagè a te ka rive, nan fen peryòd pasifikasyon an, kat oswa senk fwa sa - yon kote nan katye a nan 15,000 moun."[66]

An 1922, Louis Borno te ranplase Dartiguenave, ki te dirije san yon lejislati jiska 1930. Menm ane sa a, Jeneral John H. Russell, Jr., te nonmen Gran Komisyonè. Diktati Borno-Russel te sipèvize ekspansyon ekonomi an, bati plis pase 1,000 mil (1,600 km) wout, etabli yon echanj telefòn otomatik, modènize enstalasyon pò nasyon an, ak etabli yon sèvis sante piblik. Sisal te entwodui an Ayiti, ak sik ak koton te vin ekspòtasyon enpòtan.[67] Sepandan, efò pou devlope agrikilti komèsyal te gen yon siksè limite, an pati paske anpil nan fòs travay Ayiti te anplwaye nan travay sezonye nan endistri sik ki pi etabli nan Kiba ak Repiblik Dominikèn. Anviron 30,000–40,000 travayè ayisyen, ke yo rekonèt kòm braceros, te ale chak ane nan pwovens Oriente nan Kiba ant 1913 ak 1931.[68] Pifò Ayisyen te kontinye rann kont pèt souverènte a. Nan premye opozisyon an nan mitan elit edike a te genyen L'Union Patriotique, ki te etabli lyen ak opozan okipasyon an nan peyi Etazini an li menm, an patikilye Asosyasyon Nasyonal pou Avansman Moun ki gen koulè (NAACP).

Gwo Depresyon an te dezime [sitasyon bezwen] pri ekspòtasyon Ayiti yo e li te detwi pwogrè ki te genyen nan deseni anvan an. An Desanm 1929, Marin nan Okay te touye dis ayisyen pandan yon mach pou pwoteste kont kondisyon ekonomik lokal yo. Sa te fè Herbert Hoover nonmen de komisyon, pami yo youn te dirije pa yon ansyen gouvènè ameriken nan Filipin William Cameron Forbes, ki te kritike esklizyon ayisyen yo nan pozisyon otorite nan gouvènman an ak konsta, kounye a ke yo rekonèt kòm Garde d'Haïti. An 1930, Sténio Vincent, yon kritik okipasyon an depi lontan, te eli prezidan, e Etazini te kòmanse retire fòs li yo. Retrè a te konplete anba prezidan ameriken Franklin D. Roosevelt (FDR), an 1934, anba "politik bon vwazen" li. Etazini te kenbe kontwòl finans ekstèn Ayiti jiska 1947.[69] Tout twa chèf pandan okipasyon an te soti nan minorite milat nan peyi a. Anmenmtan, anpil moun nan klas pwofesyonèl nwa k ap grandi yo te kite veneration tradisyonèl eritaj kiltirèl fransè Ayiti a e yo te mete aksan sou rasin Afriken nasyon an, sitou etnològ Jean Price-Mars ak jounal Les Griots, ki te edite pa Doktè François Duvalier.[70]

Gouvènman tranzisyon an te rete ak yon pi bon enfrastrikti, sante piblik, edikasyon, ak devlopman agrikòl ansanm ak yon sistèm demokratik. Peyi a te gen eleksyon totalman demokratik an 1930, Sténio Vincent te genyen. Garde se te yon nouvo kalite enstitisyon militè ann Ayiti. Se te yon fòs ki te gen anpil moun nwa, ak yon kòmandan nwa ki te fòme nan Etazini, Kolonèl Démosthènes Pétrus Calixte. Pifò nan ofisye Garde yo, sepandan, te milat. Garde se te yon òganizasyon nasyonal;[71] li te kite rejyonalism ki te karakterize pifò lame anvan Ayiti yo. Nan teyori, chaj li a te apolitik - pou kenbe lòd entèn, pandan y ap sipòte yon gouvènman popilè eli. Garde okòmansman te respekte wòl sa a.[71]

== Eleksyon ak koudeta (1934–1957) ==
=== Prezidans Vincent a (1934–1941) ===
Prezidan Vincent te pwofite konparatif estabilite nasyonal la, ke yon militè pwofesyonalize t ap kenbe, pou l te pran pouvwa absoli. Yon plebisit te pèmèt transfè tout otorite nan zafè ekonomik soti nan lejislati a nan pouvwa egzekitif la, men Vincent pa te kontante ak ekspansyon sa a nan pouvwa li. An 1935 li te fòse atravè lejislati a yon nouvo konstitisyon, ki te tou apwouve pa plebisit. Konstitisyon an te fè lwanj Vincent, epi li te bay pouvwa egzekitif la pou l disolse lejislati a selon volonte, pou l reòganize sistèm jidisyè a, pou l nonmen dis nan vennyon senatè (epi pou l rekòmande onz ki rete yo bay chanm bas la), epi pou l dirije pa dekrè. lè lejislati a pa t an seyans. Malgre ke Vincent te aplike kèk amelyorasyon nan enfrastrikti ak sèvis yo, li te reprime opozisyon li an brital, te sansi laprès, epi li te gouvène anpil pou l te benefisye tèt li ak yon klik machann ak ofisye militè koripsyon yo.[71]

Anba Calixte, majorite pèsonèl Garde te respekte doktrin non-entèvansyon politik ke antrenè Kò Marin yo te ensiste. Apre yon tan, sepandan, Vincent ak diktatè Dominiken Rafael Leónidas Trujillo Molina te chèche achte aderan nan mitan ran yo. Trujillo, ki te detèmine pou l elaji enfliyans li sou tout Ispanyola, nan mwa Oktòb 1937 te bay lòd pou lame Dominiken an bouche aveugles nan yon estime 14,000 a 40,000 Ayisyen sou bò Dominiken nan Masak larivyè Lefrat la.[72] Gen kèk obsèvatè ki fè konnen Trujillo te sipòte yon tantativ koudeta jèn ofisye Garde te fè an desanm 1937. Vincent te ranvwaye Calixte kòm kòmandan e li te voye l aletranje, kote li te finalman aksepte yon komisyon nan militè Dominiken an kòm rekonpans pou efò li te fè pandan li te sou pewòl Trujillo a. Tantativ koudeta a te mennen Vincent pou netwaye kò ofisye yo nan tout manm yo sispèk nan defiote, ki make fen militè apolitik la.[71]

=== Prezidans Lescot a (1941–1946) ===
An 1941 Vincent te montre tout entansyon pou l kanpe pou yon twazyèm manda kòm prezidan, men apre prèske yon deseni dezagreman, Etazini te fè konnen li ta opoze ak yon ekstansyon konsa. Vincent te akomode administrasyon Roosevelt la epi li te remèt pouvwa a bay Elie Lescot.[71]

Lescot te yon ras melanje e li te sèvi nan plizyè pòs gouvènman an. Li te konpetan ak fòs, e anpil moun te konsidere l 'yon kandida sterling pou prezidans lan, malgre background elitis li. Menm jan ak majorite ansyen prezidan ayisyen yo, sepandan, li echwe pou li rive jiska potansyèl li. Manda li a paralèl ak Vincent nan plizyè fason. Lescot te deklare tèt li kòmandan an chèf lame a, epi pouvwa a te abite nan yon klik ki te dirije ak sipò tasit nan Garde la. Li te reprime opozan li yo, te sansi laprès e li te fòse lejislati a pou l ba li anpil pouvwa. Li te okipe tout zafè bidjè san sanksyon lejislatif e li te ranpli pòs lejislatif yo san yo pa rele eleksyon. Lescot te souvan di ke eta-of-lagè Ayiti te deklare kont pouvwa aks yo pandan Dezyèm Gè Mondyal la jistifye aksyon represif li. Sepandan, Ayiti pa t jwe okenn wòl nan lagè a eksepte pou l te bay Etazini matyè premyè epi sèvi kòm baz pou yon detachman Gad Kòt Etazini.[71]

Apa de tandans otoritè li yo, Lescot te gen yon lòt defo: relasyon li ak Rafael Trujillo. Pandan li t ap sèvi kòm anbasadè ayisyen an Repiblik Dominikèn, Lescot te tonbe anba enfliyans ak richès Trujillo. An reyalite, se lajan Trujillo ki te rapòte ke pi fò nan vòt lejislatif yo ki te mennen Lescot sou pouvwa a. Asosyasyon klandesten yo te pèsiste jiska 1943, lè de lidè yo te separe pou rezon enkoni. Apre Trujillo fè piblik tout korespondans li ak lidè ayisyen an. Mouvman sa a te febli sipò popilè Lescot te deja enzitan.[71]

Nan mwa janvye 1946, evènman yo te rive nan yon tèt lè Lescot te mete nan prizon editè maksis yo nan yon jounal ki te rele La Ruche (Ruche a). Aksyon sa a te fè grèv etidyan ak manifestasyon travayè gouvènman yo, pwofesè, ak machann nan kapital la ak vil pwovens yo. Anplis de sa, règ Lescot te domine milat te alyene Garde a majorite nwa. Pozisyon li te vin enposib, e li te demisyone sou 11 janvye. Anons radyo te deklare ke Garde te pran pouvwa, ke li ta administre atravè yon jent twa manm.[71]

=== Revolisyon 1946 ===
Revolisyon 1946 la se te yon nouvo devlopman nan istwa Ayiti, paske Garde te pran pouvwa a kòm yon enstitisyon, pa kòm enstriman yon kòmandan an patikilye. Manm jent a, ke yo rekonèt kòm Komite Egzekitif Militè (Comité Exécutif Militaire), se te kòmandan gad la, kolonèl Franck Lavaud, majò Antoine Levelt, ak majò Paul E. Magloire, kòmandan gad prezidansyèl la. Tout twa te konprann fason tradisyonèl Ayiti pou egzèse pouvwa a, men yo te manke yon bon konpreyansyon sou sa ki ta dwe fè tranzisyon an nan yon gouvènman sivil eli. Lè yo te pran pouvwa a, jent la te pwomèt pou l òganize eleksyon gratis. Junt la te eksplore lòt opsyon tou, men clam piblik, ki te gen ladann manifestasyon piblik pou sipòte kandida potansyèl yo, te evantyèlman fòse ofisye yo kenbe pwomès yo.[71]

Ayiti te eli Asanble Nasyonal li an Me 1946. Asanble a te fikse 16 Out 1946, kòm dat li ta chwazi yon prezidan. Kandida prensipal yo pou biwo a—yo tout te nwa—te Dumarsais Estimé, yon ansyen pwofesè lekòl, manm asanble, ak minis kabinè anba Vincent; Félix d'Orléans Juste Constant, lidè Pati Kominis Ayisyen (Parti Communiste d'Haïti—PCH); ak ansyen kòmandan Garde Démosthènes Pétrus Calixte, ki te kanpe kòm kandida nan yon kowalisyon pwogresis ki enkli Mouvman Travayè Peyizan an (Mouvement Ouvrier Paysan—MOP). MOP te chwazi andòde Calixte, olye de yon kandida ki soti nan pwòp ranje pa l, paske lidè pati a, Daniel Fignolé, te gen sèlman trant-twa laj—twò jèn pou kanpe pou pi wo pòs nasyon an. Estimé, politikman ki pi modere nan twa yo, te tire sipò nan men popilasyon nwa a nan nò a, osi byen ke nan émergence klas mwayèn nwa a. Lidè militè yo, ki pa t aksepte eleksyon Juste Constant e ki te reyaji avèk mefyan sou Fignolé popilis la, te konsidere Estimé tou kòm kandida ki pi an sekirite. Apre de tou nan biwo vòt, lejislatè yo te bay Estimé prezidans la.[71]

=== Prezidans Estimé a (1946–1950) ===
Eleksyon Estimé te reprezante yon kraze ak tradisyon politik Ayiti. Malgre ke li te repitasyon li te resevwa sipò nan men kòmandan Garde la, Estimé te yon sivil. Nan orijin enb, li te pasyone anti-elitist ak Se poutèt sa jeneralman anti-milat. Li te demontre, omwen okòmansman, yon enkyetid otantik pou byennèt pèp la. Opere anba yon nouvo konstitisyon ki te antre an vigè nan Novanm 1946, Estimé te pwopoze, men li pa t janm garanti, premye lejislasyon sekirite sosyal Ayiti a. Sepandan, li te elaji sistèm lekòl la, ankouraje etablisman koperativ riral yo, ogmante salè fonksyonè sivil yo, epi ogmante reprezantasyon klas mwayèn ak klas nwa nan sektè piblik la. Li te eseye jwenn favè Garde tou—yo te rele Lame Dayiti (Armée d'Haïti) nan mwa mas 1947—nan pwomouvwa Lavaud bay jeneral brigadye e nan chèche asistans militè Etazini.[71]

Estimé te finalman viktim de de nan enkonvenyans tan ki te onore règ ayisyen an: konplote elit ak anbisyon pèsonèl. Elit la te gen yon kantite doleyans kont Estimé. Non sèlman li te ekskli yo nan levye gouvènman yo souvan likratif, men tou li te adopte premye taks sou revni nan peyi a, ankouraje kwasans sendika travayè yo, epi li sijere ke vodou dwe konsidere kòm yon relijyon ekivalan a Katolik Women an—yon nosyon ke Elit ewopeyen an degoute. Mank enfliyans dirèk nan zafè ayisyen yo, elit la te fè lobby klandesten nan mitan kò ofisye yo. Efò yo, ansanm ak deteryorasyon kondisyon domestik yo, te mennen nan yon koudeta nan mwa me 1950.[71]

Pou asire w, Estimé te prese pwòp disparisyon li nan plizyè fason. Nasyonalizasyon li nan konsesyon bannann Standard Fruit Company la te redwi sevè revni konpayi an. Li marginalize travayè yo lè li mande yo envesti ant 10 pousan ak 15 pousan nan salè yo nan obligasyon defans nasyonal. Prezidan an sele sò li nan eseye manipile konstitisyon an nan lòd yo pwolonje manda li nan biwo a. Sezi aksyon sa a ak ajitasyon popilè li te lakòz, lame te fòse prezidan an demisyone nan dat 10 me 1950. Menm jent ki te pran pouvwa a apre tonbe Lescot te reinstale tèt li. Yon eskòt lame mennen Estimé soti nan Palè Nasyonal la ak ann egzil nan Jamayik. Evènman me 1946 yo te fè yon enpresyon sou minis travay ki te depoze a, François Duvalier. Leson ke Divalye te tire nan ranvwa Estimé a se ke militè yo pa ka fè konfyans. Se te yon leson ke li ta aji lè li te pran pouvwa a.[71]

=== Prezidans Magloire (1950–1956) ===
Balans pouvwa nan jent a te chanje ant 1946 ak 1950. Lavaud te manm prensipal nan moman premye koudeta a, men Magloire, kounye a yon kolonèl, te domine apre ranvèsman Estimé a. Lè Ayiti te anonse premye eleksyon dirèk li yo (tout gason ki gen venn yon sèl oswa plis yo te gen dwa vote) ta pral fèt 8 oktòb 1950, Magloire te demisyone nan jent la e li te deklare tèt li kandida pou prezidan. Kontrèman ak klima politik chaotic 1946 la, kanpay 1950 la te kontinye anba konpreyansyon implicite ke se sèlman yon kandida fò ki te sipòte pa lame a ak elit la ta kapab pran pouvwa a. Fè fas a sèlman opozisyon siy, Magloire te genyen eleksyon an epi li te pran pòs sou 6 Desanm.[71]

Magloire restore elit la nan importance. Kominote biznis la ak gouvènman an te benefisye de kondisyon ekonomik favorab yo jiskaske siklòn Hazel te frape zile a an 1954. Ayiti te fè kèk amelyorasyon nan enfrastrikti li yo, men pifò nan yo te finanse lajman pa prè etranje. Dapre estanda ayisyen yo, règ Magloire a te fèm, men li pa di: li te mete nan prizon opozan politik yo, tankou Fignolé, epi fèmen laprès yo lè manifestasyon yo te vin twò strid, men li te pèmèt sendika travay yo fonksyone, byenke yo pa te pèmèt yo fè grèv. Se nan tèren koripsyon an, sepandan, ke Magloire depase limit tradisyonèl yo. Prezidan an te kontwole monopoli sisal, siman ak savon. Li menm ansanm ak lòt ofisyèl yo te bati vila enpoze. Enjeksyon lajan entènasyonal pou sekou siklòn nan yon sistèm ki te deja koripsyon te ogmante grèf nan nivo ki te dezavwale tout Ayisyen. Pou fè bagay yo vin pi mal, Magloire te swiv tras yo nan anpil prezidan anvan yo nan diskite dat revokasyon an nan sejou li nan biwo. Politisyen yo, lidè travayè yo, ak patizan yo te rasanble nan lari an Me 1956 pou yo te pwoteste kont Magloire pa t demisyone. Malgre ke Magloire te deklare lwa masyal, yon grèv jeneral esansyèlman fèmen Pòtoprens. Ankò, tankou anpil moun anvan l ', Magloire kouri ale nan Jamayik, kite lame a ak travay pou retabli lòd.[71]

=== Monte Duvalier (1956–1957) ===
Peryòd ki genyen ant sezon otòn Magloire ak eleksyon Duvalier an septanm 1957 te yon dezòd, menm selon estanda ayisyen yo. Twa prezidan pwovizwa te kenbe fonksyon pandan entèval sa a; youn te demisyone e lame te depoze de lot yo, Franck Sylvain ak Fignolé. Yo di ke Duvalier te angaje aktivman nan entrig dèyè ki te ede l parèt kòm kandida prezidansyèl ke militè a te favorize. Lame te kontinye gide kanpay la ak eleksyon yo yon fason ki te bay Duvalier tout avantaj posib. Pifò aktè politik yo te wè Duvalier—yon doktè medikal ki te sèvi kòm yon administratè riral nan yon kanpay anti-yaws finanse Etazini anvan yo te antre nan kabinè a anba Estimé—kòm yon lidè onèt ak san patipri san pretansyon san yon gwo motivasyon ideyolojik oswa pwogram. Lè eleksyon yo te finalman òganize, fwa sa a sou kondisyon vòt inivèsèl (kounye a ni gason ni fanm te gen vòt), Duvalier te pentire tèt li kòm eritye lejitim Estimé. Apwòch sa a te vin pi plis ak lefèt ke sèl opozan solid Divalye a, Louis Déjoie, se te yon milat ak pitit pitit yon fanmi enpòtan. Divalye fè yon viktwa desizif nan biwo vòt yo. Disip li yo te pran de tyè nan chanm ba lejislati a ak tout syèj yo nan Sena a.[71]

== Epòk Duvalier (1957–1986) ==
=== 'Papa Doc' (1957–1971) ===
Yon ansyen Minis Sante ki te genyen yon repitasyon kòm yon imanitè pandan y ap sèvi kòm yon administratè nan yon kanpay anti-yaw finanse pa Etazini, François Duvalier (yo rele "Papa Doc") byento tabli yon lòt diktati. Rejim li a konsidere kòm youn nan pi repwesif ak koripsyon nan tan modèn, konbine vyolans kont opozan politik ak eksplwatasyon Vodou pou fè laperèz nan majorite popilasyon an. Polis paramilitè Divalye a, ofisyèlman Volontè Sekirite Nasyonal (VSN) men plis ke yo rekonèt kòm Tonton Makout yo, ki rele pou yon mons Vodou, fè asasina politik, bat, ak entimidasyon. Gouvènman li a te touye anviwon 30,000 Ayisyen.[73] Duvalier te itilize vyòl kòm yon zouti politik pou fèmen opozisyon politik yo.[74] Enkòpore anpil houngan nan ranje makout yo, rekonesans piblik li sou Vodou ak pratik li yo ak aderans prive li nan seremoni Vodou a, ansanm ak konesans prive li repitasyon nan maji ak maji, amelyore pèsonaj popilè li nan mitan pèp la e li te sèvi kòm yon espesyalis. fòm lejitimizasyon.

Politik Divalye, ki te fèt pou mete fen nan dominasyon elit milat la sou lavi ekonomik ak politik nasyon an, te mennen nan emigrasyon masiv moun ki edike, apwofondi pwoblèm ekonomik ak sosyal Ayiti. Sepandan, Duvalier te fè apèl a klas mwayèn nwa li te manm nan entwodwi travay piblik nan katye klas mwayèn ki te deja pa t kapab gen wout pave, dlo kouran, oswa sistèm egou modèn. An 1964, Duvalier te pwoklame tèt li "Prezidan pou lavi".

Administrasyon Kennedy te sispann èd nan lane 1961, apre akizasyon ke Duvalier te mete lajan èd nan pòch e li te gen entansyon itilize yon misyon Kò Marin pou ranfòse makout yo. Duvalier te rankontre tou ak Prezidan Dominiken an, Juan Bosch, an 1963, apre Bosch te bay èd ak azil pou ekzil ayisyen ki t ap travay pou ranvèse rejim li an. Li te bay lòd pou Gad Prezidansyèl okipe Chans Dominiken an nan Pétion-Ville pou arete yon ofisye ki enplike nan yon konplo pou kidnape pitit li yo, ki mennen Bosch menase piblikman anvayi Ayiti. Sepandan, lame Dominiken an, ki pa t gen konfyans Bosch nan tandans goch la, te eksprime yon ti sipò pou yon envazyon, e diskisyon an te regle pa emisè OEA.

An 1971, Papa Doc te antre nan yon kontra 99 ane ak Don Pierson ki te reprezante Dupont Caribbean Inc. nan Texas pou yon pwojè pò gratis sou ansyen fò boukane zile Tortuga a ki sitiye anviwon 10 mil (16 km) sou kòt nò prensipal la. zile Ayiti Ispanyola.

=== 'Baby Doc' (1971–1986) ===
Sou lanmò Duvalier an Avril 1971, pouvwa te pase nan men pitit gason l ', Jean-Claude Duvalier (ki rele "Baby Doc"). Sou Jean-Claude Duvalier, kondisyon ekonomik ak politik Ayiti te kontinye bese, byenke kèk nan eleman ki te pi pè nan rejim papa l te aboli. Ofisyèl etranje yo ak obsèvatè yo tou te sanble pi toleran anvè Baby Doc, nan domèn tankou siveyans dwa moun, ak peyi etranje yo te pi jenere avè l 'ak asistans ekonomik. Etazini te retabli pwogram èd li an 1971. An 1974, Baby Doc te ekspropriye pwojè Freeport Tortuga a e sa te lakòz antrepriz la tonbe. Kontni kite zafè administratif nan men manman l, Simone Ovid Duvalier, pandan l ap viv kòm yon playboy, Jean-Claude te anrichi tèt li atravè yon seri de konplo fwod. Anpil nan richès Divalye yo, ki te monte a plizyè santèn milyon dola pandan ane yo, te soti nan Régie du Tabac (Administrasyon Tabak), yon monopoli tabak ki te etabli pa Estimé, ki te elaji pou enkli lajan tout antrepriz leta yo e ki te sèvi kòm yon fon slush pou ki pa gen okenn bilan yo te janm kenbe.[75] Maryaj li, an 1980, ak yon bèl milat divòse, Michèle Bennett, nan yon seremoni 3 milyon dola (~9,31 milyon dola an 2023), te pwovoke opozisyon toupatou, paske yo te wè sa kòm yon trayizon nan antipati papa l 'anvè elit milat la. Sou demann Michèle, Simone, vèv Papa Doc, te mete deyò nan peyi Dayiti. Kleptokrasi Baby Doc te kite rejim nan vilnerab a kriz ki pa t prevwa, ki vin pi grav pa povrete endemik, sitou epidemi viris lafyèv pòsin Afriken an—ki, sou ensistans ofisyèl USAID yo, te mennen nan touye kochon kreyòl yo, prensipal sous revni pou moun. pi fò ayisyen; ak epidemi SIDA ki te pibliye anpil nan kòmansman ane 1980 yo. Mekontantman toupatou ann Ayiti te kòmanse an 1983, lè Pap Jan Pòl II te kondane rejim nan pandan yon vizit, finalman te pwovoke yon rebelyon, epi an fevriye 1986, apre mwa nan dezòd, lame a te fòse Duvalier demisyone epi ale an ekzil.

== Lit pou demokrasi (1986-jou jodi a) ==
=== Gouvènman tranzisyonèl (1986–1990) ===
Soti 1986 rive kòmansman ane 1988 Ayiti te dirije pa yon gouvènman militè pwovizwa anba Jeneral Namphy. An 1987, yon nouvo konstitisyon te ratifye, ki te bay yon palman bikameral eli, yon prezidan eli, ak yon premye minis, kabinè, minis, ak tribinal siprèm nonmen pa prezidan an avèk konsantman palman an.[76] Konstitisyon an te prevwa tou pou desantralizasyon politik atravè eleksyon majistra yo ak enstitisyon administratif ki responsab gouvènman lokal yo. Eleksyon Novanm 1987 yo te anile apre twoup yo te masakre 30-300 votè yo jou eleksyon an.[77] Jimmy Carter te ekri pita ke "sitwayen ki te aliye pou vote yo te koupe anba fusillade nan bal teworis yo. Lidè militè yo, ki te swa òkestre oswa tolere asasinay yo, te deplase nan anile eleksyon an epi kenbe kontwòl Gouvènman an."[78] ] Eleksyon an te swiv plizyè mwa apre eleksyon prezidansyèl ayisyen an, 1988, ki te bòykote pa prèske tout kandida anvan yo, e li te wè patisipasyon nan jis 4%.[79]

Eleksyon 1988 yo te fè pwofesè Leslie Manigat vin prezidan, men twa mwa apre li menm tou, lame te ranvwaye li. Plis enstabilite te vini, ak plizyè masak, enkli masak St Jean Bosco kote legliz Jean-Bertrand Aristide te atake epi boule. Pandan peryòd sa a, Sèvis Entèlijans Nasyonal Dayiti (SIN), ki te kreye ak finanse nan ane 80 yo pa Ajans Santral Entèlijans nan kad lagè kont dwòg, te patisipe nan trafik dwòg ak vyolans politik.[80]

=== Levesman Aristide (1990–1991) ===
An desanm 1990, Jean-Bertrand Aristide, yon prèt katolik (salesyen) teyoloji liberasyon an, te genyen 67% vòt nan eleksyon ke obsèvatè entènasyonal yo te konsidere kòm lib e jis. Politik popilis radikal Aristide ak vyolans bann patizan li yo te alarm anpil nan elit peyi a, epi, an septanm 1991, li te ranvèse nan koudeta ayisyen an 1991, ki te mennen Jeneral Raoul Cédras sou pouvwa a. Koudeta a te touye plizyè santèn, epi Aristid te fòse an ekzil, lavi l sove pa entèvansyon diplomatik entènasyonal.

=== Règ militè (1991–1994) ===
Anviron 3,000–5,000 Ayisyen te touye pandan peryòd règ militè a. Koudeta a te kreye yon gwo egzòd refijye nan peyi Etazini. Gad Kòt Etazini te entèdi (nan anpil ka, sove) yon total de 41,342 Ayisyen pandan 1991 ak 1992. Pifò nan yo te refize antre Ozetazini epi yo te rapatriye ann Ayiti. Aristide akize Etazini kòmkwa li apiye koudeta 1991 la.[81] An repons a koudeta a, Konsèy Sekirite Nasyonzini an te pase Rezolisyon 841 ki enpoze sanksyon entènasyonal ak yon anbago zam sou Ayiti.

Sou 16 fevriye 1993, Ferry Neptune te plonje, te nwaye yon estime 700 pasaje. Sa a te pi move dezas ferry nan istwa ayisyen an.[82][83][84]

Rejim militè a te gouvène Ayiti jiska 1994, e daprè kèk sous te gen ladann trafik dwòg ki te dirije pa Chèf Polis Nasyonal Michel François. Divès inisyativ pou mete fen nan kriz politik la atravè restorasyon lapè nan gouvènman konstitisyonèlman eli a echwe. An jiyè 1994, pandan represyon an te monte ann Ayiti e yo te mete yon misyon sivil siveyans dwa moun yo te mete deyò nan peyi a, Konsèy Sekirite Nasyonzini te adopte Rezolisyon Konsèy Sekirite Nasyonzini 940, ki te otorize eta manm yo sèvi ak tout mwayen ki nesesè pou fasilite depa Ayiti. lidèchip militè ak retabli gouvènman Ayiti a ki te eli nan konstitisyon an sou pouvwa a.

=== Retounen Aristide (1994–1996) ===
Nan mitan mwa septanm 1994, ak twoup ameriken yo te prepare pou antre ann Ayiti pa fòs pou Operasyon Uphold Democracy, Prezidan Bill Clinton te voye yon ekip negosyasyon ki te dirije pa ansyen prezidan Jimmy Carter pou konvenk otorite yo pou yo kite yon kote epi pèmèt retounen nan règ konstitisyonèl la. Avèk twoup entèvni yo deja nan lè, Cédras ak lòt lidè tèt yo te dakò pou yo demisyone. Nan mwa Oktòb, Aristide te kapab retounen. Eleksyon jeneral ayisyen an, 1995 nan mwa jen 1995 te wè kowalisyon Aristide la, Òganizasyon Politik Lavalas (Kaskad) te genyen yon gwo viktwa, ak René Préval, yon alye politik Aristide enpòtan, te eli prezidan ak 88% vòt yo. Lè manda Aristide te fini an fevriye 1996, se te premye tranzisyon an Ayiti ant de prezidan eli demokratikman.

=== Premye Prezidans Preval (1996–2001) ===
Nan fen ane 1996, Aristide te kraze ak Préval e li te fòme yon nouvo pati politik, Fanmi Lavalas (Fanmi Lavalas, FL), ki te ranpòte eleksyon an avril 1997 pou yon tyè nan Sena a ak asanble lokal yo, men rezilta sa yo pa t aksepte. gouvènman an. Divizyon ant Aristide ak Préval te pwodui yon enpas politik danjere, e gouvènman an pa t kapab òganize eleksyon lokal yo ak eleksyon palmantè yo ki te fèt nan fen ane 1998. Nan mwa janvye 1999, Préval te revoke lejislatè ki gen manda yo te ekspire - tout Chanm Depite a ak tout moun eksepte nèf. manm Sena a, epi Préval te dirije pa dekrè.

=== Dezyèm prezidans Aristide (2001–2004) ===
Nan mwa me 2000 eleksyon lejislatif ayisyen an, 2000 pou Chanm Depite a ak de tyè nan Sena a te dewoule. Eleksyon an te fè yon patisipasyon votè yo plis pase 60%, epi FL te genyen yon bale vityèl. Sepandan, eleksyon yo te sal ak konfli nan kous Sena a sou kalkil pou konnen si kandida Sena yo te rive jwenn majorite ki nesesè pou evite yon dezyèm eleksyon (an Ayiti, chèz kote okenn kandida pa genyen yon majorite absoli nan vòt yo jete yo dwe antre nan yon eleksyon. dezyèm tou eleksyon an). Validite kalkil apre bilten vòt Konsèy Elektoral la pou konnen si yo te rive jwenn yon majorite te diskite. Òganizasyon Eta Ameriken yo te plenyen sou kalkil la e li te refize obsève eleksyon ki te fèt jiyè yo. Pati opozisyon yo, regroupe nan Konvèjans Demokratik (Convergence Democratique, CD), mande pou yo anile eleksyon yo, epi pou Préval depoze epi ranplase pa yon gouvènman pwovizwa. Antretan, opozisyon an te anonse li pral bòykote eleksyon prezidansyèl ak senatoryal Novanm yo. Prensipal donatè èd Ayiti yo te menase pou koupe èd. Nan eleksyon Novanm 2000 yo, bòykote opozisyon an, Aristide te eli ankò prezidan, ak plis pase 90% vòt yo, sou yon patisipasyon anviwon 50% dapre obsèvatè entènasyonal yo. Opozisyon an te refize aksepte rezilta a oswa rekonèt Aristide kòm prezidan. Akòz evènman sa yo, donatè Ayiti a, Inyon Ewopeyen an ak Etazini, koupe èd pou peyi a.[85]

Akizasyon te parèt sou trafik dwòg rive nan nivo siperyè gouvènman an, jan li te fè anba rejim militè ane 1980 yo ak kòmansman ane 1990 yo (komès ilegal dwòg an Ayiti). Lapolis Kanadyen te arete Oriel Jean, chèf sekirite Aristide ak youn nan zanmi l yo ki te fè plis konfyans, pou blanchi lajan.[86] Beaudoin Ketant, yon trafikè dwòg entènasyonal renome, patnè pwòch Aristide, ak parenn pitit fi li a, te deklare ke Aristide "fè peyi a tounen yon narko-peyi; se yon one-man show; swa ou peye (Aristide) oswa ou mouri". 87]

Aristide te pase plizyè ane ap negosye ak Konvèjans Demokratik la sou nouvo eleksyon, men enkapasite Convergence a pou devlope yon baz elektoral ase te fè eleksyon yo pa atiran, e li te rejte tout akò yo te ofri yo, li pito mande yon envazyon Etazini pou ranvèse Aristide.

=== Koudeta 2004 la ===
Manifestasyon anti-Aristid nan mwa janvye 2004 te mennen nan eklatman vyolan nan Pòtoprens, ki te lakòz plizyè lanmò. Nan mwa fevriye, yon revòlt pete nan vil Gonayiv, ki byento te anba kontwòl rebèl yo. Lè sa a, rebelyon an te kòmanse gaye, epi yo te pran Kap-Ayisyen, dezyèm pi gwo vil ann Ayiti. Yon ekip medyasyon diplomat te prezante yon plan pou diminye pouvwa Aristide pandan l te pèmèt li rete nan fonksyon li jiska fen manda konstitisyonèl li a. Malgre Aristide te aksepte plan an, opozisyon an te rejte l.

29 fevriye 2004, ak kontenjan rebèl yo t ap mache nan direksyon Pòtoprens, Aristide te kite Ayiti. Aristide ensiste ke li esansyèlman kidnape pa Etazini, alòske Depatman Deta Ameriken an fè konnen li te demisyone nan biwo a. Aristide ak madanm li te kite Ayiti sou yon avyon Ameriken, akonpaye pa diplomat Ameriken ak pèsonèl militè, epi yo te pran vòl dirèkteman nan Bangui, kapital Repiblik Santral Afriken an, kote li te rete pou de semèn ki vin apre yo, anvan li te chèche azil nan yon kote ki mwens lwen. .

Menmsi sa pa janm pwouve, anpil obsèvatè nan laprès ak nan akademi kwè ke Etazini pa bay repons konvenk sou plizyè nan detay ki pi sispèk ki antoure koudeta a, tankou sikonstans kote Etazini te jwenn lèt "demisyon" Aristide. (jan Etazini te prezante a) ki, tradui soti nan kreyòl, gendwa pa te aktyèlman li kòm yon demisyon.[88]

Aristide te akize Etazini pou depoze l an konsè ak opozisyon ayisyen an.[89] Nan yon entèvyou 2006, li te di ke Etazini te retounen sou pawòl yo konsènan konpwomi li te fè ak yo sou privatizasyon antrepriz yo pou asire ke yon pati nan pwofi yo ta ale nan pèp ayisyen an epi answit "rete sou yon kanpay dezenfòmasyon" pou diskredite li. [90]

Òganizasyon politik ak ekriven, ansanm ak Aristide li menm, te sijere ke rebelyon an se te an reyalite yon koudeta etranje kontwole. Caricom, ki te apiye akò lapè a, te akize Etazini, Lafrans, ak kominote Entènasyonal la echwe an Ayiti paske yo swadizan pèmèt yon lidè eli kontwovèsyal yo dwe fòse vyolans soti nan biwo. Kominote entènasyonal la deklare ke kriz la se Aristide fè e li pa aji nan enterè peyi l. Yo te diskite ke retire li te nesesè pou estabilite nan lavni nan nasyon zile a.[89]

Envestigatè yo te deklare ke yo te dekouvri anpil detounman fon, koripsyon, ak blanchi lajan Aristide. Yo te di ke Aristide te vòlè plizyè dizèn milyon dola nan peyi a.[91][92][93] Okenn nan akizasyon yo sou patisipasyon Aristide nan detounman fon, koripsyon, oswa plan blanchi lajan pa t 'kapab pwouve. [klarifikasyon bezwen an] Dosye tribinal kriminèl ki te pote kont Aristide la te ranvwaye tou dousman, byenke plizyè manm nan pati Lavalas li te lani pandan plizyè ane nan prizon san chaj oswa jijman akòz akizasyon menm jan an[94] Le 30 jen 2006, gouvènman ayisyen an te sispann pwosè kont Aristide pou anpeche yo mete l deyò paske yo pa pouswiv.[95]

Se Boniface Alexandre, Chèf Lakou Siprèm la ki te pran gouvènman an. Alexandre te fè yon petisyon Konsèy Sekirite Nasyonzini an pou entèvansyon yon fòs entènasyonal mentyen lapè. Konsèy Sekirite a te pase yon rezolisyon menm jou a "[p] pran nòt de demisyon Jean-Bertrand Aristide kòm Prezidan Ayiti ak prete sèman Prezidan Boniface Alexandre kòm Prezidan enterimè an akò ak Konstitisyon an Ayiti" epi otorize yon misyon konsa.[96] Kòm yon avangad fòs ofisyèl Nasyonzini an, yon fòs anviwon 1,000 marin Ameriken te rive ann Ayiti nan jounen an, e twoup Kanadyen ak Frans yo te rive nan demen maten; Nasyonzini te endike li ta voye yon ekip pou evalye sitiyasyon an nan kèk jou. 1ye jen 2004, misyon mentyen lapè a te pase nan men MINUSTAH e li te genyen yon fòs 7,000 te dirije pa Brezil ak te sipòte pa Ajantin, Chili, lòt bò larivyè Jouden, Maròk, Nepal, Perou, Filipin, Espay, Sri Lanka, ak Irigwe.[97]

Fòs brezilyen yo te dirije twoup mentyen lapè Nasyonzini yo ann Ayiti ki konpoze de deplwaman Etazini, Lafrans, Kanada ak Chili. Twoup mentyen lapè sa yo te fè pati operasyon MINUSTAH k ap kontinye.

Nan mwa novanm 2004, University of Miami School of Law te fè yon ankèt sou dwa moun ann Ayiti e li te dokimante gwo abi dwa moun. Li te deklare ke "ekzekisyon rezime se yon taktik lapolis."[98] Li sijere tou yon "modèl twoublan."[98]

Nan mwa mas 2004, Komisyon ankèt Ayiti a, ki te dirije pa ansyen pwokirè jeneral ameriken Ramsey Clark, te pibliye konklizyon li yo: "Lè remake ke 200 fòs espesyal ameriken te vwayaje nan Repiblik Dominikèn pou "egzèsis militè" an fevriye 2003, komisyon an te akize Lèzetazini pou arme ak antrene rebèl ayisyen yo ak pèmisyon prezidan Dominiken an, Hipólito Mejía, fòs ameriken yo te antrene toupre fwontyè a, nan yon zòn ansyen sòlda lame ayisyen an te itilize pou lanse atak sou pwopriyete Leta ayisyen an."[99]

Nan dat 15 oktòb 2005, Brezil te mande pou yo voye plis twoup akòz sitiyasyon an vin pi grav nan peyi a.[100]

Apre ranvèsman Aristide, vyolans yo te kontinye ann Ayiti malgre prezans mentyen lapè yo. Eklatman ant lapolis ak patizan Fanmi Lavalas yo te komen, epi yo te akize fòs mentyen lapè yo te fè yon masak kont moun ki abite Site Solèy yo an Jiyè 2005. Plizyè nan manifestasyon yo te lakòz vyolans ak lanmò.[101][102]

=== Dezyèm prezidans Préval (2006–2011) ===
Sepandan, nan mitan konfli ak vyolans kontinyèl la, gouvènman pwovizwa a te planifye eleksyon lejislatif ak egzekitif. Apre yo te ranvwaye plizyè fwa, sa yo te fèt an fevriye 2006. Se René Préval ki te genyen eleksyon yo, ki te gen yon gwo patizan pami pòv yo, ak 51% vòt yo.[103] Préval te pran biwo an me 2006.

Nan prentan 2008 la, Ayisyen te manifeste kont ogmantasyon pri manje. Nan kèk ka, kèk wout prensipal yo sou zile a te bloke ak kawotchou boule ak ayewopò a nan Pòtoprens te fèmen.[104] Manifestasyon ak manifestasyon Fanmi Lavalas te kontinye an 2009.[105]

=== Tranblemanntè 2010 ===
Nan dat 12 janvye 2010, Pòtoprens, Ayiti te sibi yon tranbleman tè devastatè ki gen yon magnitude 7.0 ak yon kantite moun ki mouri pa gouvènman ayisyen an estime a plis pase 300,000, ak sous ki pa ayisyen soti nan 50,000 a 220,000. Replis te swiv, ki gen ladan youn nan grandè 5.9. Kapital la, Port-au-Prince, te efektivman nivele. Yon milyon Ayisyen te rete san kay, e dè santèn de milye te mouri grangou. Tranbleman tè a te lakòz gwo devastasyon ak pifò bilding yo kraze, tankou palè prezidansyèl Ayiti. Gwo kantite moun ki mouri yo te fè li nesesè pou antere mò yo nan tonm mas. Pifò kadav yo pa t idantifye epi yo te pran kèk foto, sa ki fè li enposib pou fanmi yo idantifye moun yo renmen yo. Pwopagasyon maladi a se te yon gwo dezas segondè. Anpil sivivan yo te trete pou blesi nan lopital ijans, men anpil lòt te mouri nan gangrene, malnitrisyon, ak maladi enfeksyon.[106]

=== Prezidans Martelly (2011–2016) ===
Nan dat 4 avril 2011, yon gwo ofisyèl ayisyen te anonse Michel Martelly te genyen dezyèm tou eleksyon an kont kandida Mirlande Manigat.[107] Eleksyon an te enplike represyon elektè yo ak lòt metòd manipilasyon.[108] Michel Martelly konnen tou sou non sèn li "Sweet Micky" se yon ansyen mizisyen ak biznisman. Administrasyon Martelly a te rankontre ak kòlè ak aklamasyon. Sou yon bò, li menm ak asosye li yo te akize de yo te enplike nan blanchi lajan ak divès lòt krim ki lakòz manifestasyon inonbrabl (ki nan plizyè okazyon ta vin vyolan). Anpil moun te kritike li pou pwogresyon ralanti faz rekonstriksyon an apre tranblemanntè ki sot pase a, oswa paske li te pran kredi pou pwojè ki te kòmanse nan administrasyon anvan yo. Gen kèk pa renmen l 'pou lang vilgè l' ak riske sot pase yo ki pa t 'sanble yo konplètman disparèt lè yo pran prezidans. Yon lòt bò, anpil moun kwè ke li te prezidan ayisyen ki pi pwodiktif depi epòk Divalye a. Sou administrasyon li a, majorite moun ki te rete san kay apre tranblemanntè a te bay nouvo lojman. Li te ofri pwogram edikasyon gratis pou gwo pati nan jèn ayisyen yo ansanm ak yon pwogram revni pou manman ayisyen ak elèv yo. Administrasyon an te lanse yon pwogram rekonstriksyon masiv ki enplike distri administrasyon prensipal, Champs-de-Mars, ki ta modènize ak reyabilite divès bilding gouvènman, plas piblik, ak pak. Michel Martelly mete aksan sou envestisman etranje ak biznis ak eslogan li "Haiti is Open for Business". Petèt youn nan pi gwo kontribisyon yo te fè pou revitalizasyon ekonomi ayisyen an se pouse yo pou touris yo. Minis Touris la, Stéphanie Villedrouin, te angaje nan plizyè pwojè touris konpetitif, tankou devlopman Ile-a-Vache, Jacmel, nò, sidwès, ak Cotes-des-Arcadins. Touris te ogmante anpil ant 2012 ak 2016.[109] Nan dat 8 fevriye 2016, Michel Martelly te demisyone nan fen manda li a san yon siksesè an plas.[110]

=== Prezidans Moïse (2017–2021) ===
Apre siklòn Mathew, yo te chwazi Jovenel Moïse pou l pran plas prezidan Martelly nan yon eleksyon ke aktivis yo te dekri kòm yon "koudeta elektoral."[111] Etazini te sipèvize eleksyon yo e te depanse plis pase 33 milyon dola pou yo. depans yo te kritike pou inefikasite li yo, ak gwo depans jeneral men yo pa fè anpil pou sispann fwod toupatou, vyolans, ak repwesyon votè yo prezan.[112] Moïse te inogire sou teren kote palè nasyonal la te ye nan dat 7 fevriye 2017. Li te kontinye kòmanse pwojè "Caravan de Changement" ki gen pou objektif revitalize endistri yo ak enfrastrikti zòn ki pa popilè Ayiti yo. Sepandan, enpak aktyèl efò sa yo ap diskite. Nan dènye mwa yo, Moïse te enplike nan detounman fon nan pwogram PetroCaribe a, menm jan ak predesesè li a, Martelly.

7 jiyè 2018, manifestasyon politisyen opozisyon an Jean-Charles Moïse te kòmanse, pou mande demisyon Jovenel Moïse. Te pibliye an novanm 2017, yon sondaj Sena a nan peryòd 2008–2016 (konsènan administrasyon René Préval ak Michel Martelly, ansanm ak chèf pèsonèl Prezidan Jovenel Moïse ki te chita nan epòk la) te revele gwo koripsyon te finanse ak prè Venezyelyen atravè Pwogram Petrocaribe.[113] Manifestasyon enpòtan te pete an fevriye 2019 apre yon rapò tribinal la t ap mennen ankèt sou sondaj Sena Petrocaribe a.[114][115]

Yon nouvo seri manifestasyon te pete an fevriye 2021 nan mitan yon diskisyon sou manda prezidansyèl Moïse. Manifestan yo fè konnen manda Moïse te fini ofisyèlman le 7 fevriye 2021 e yo te mande pou li demisyone. Moïse, sepandan, te deklare ke li gen yon lòt ane pou sèvi akòz reta nan kòmanse manda li a. Manifestan yo te eksprime tou enkyetid konsènan yon referandòm Moïse te pwopoze, ki ta rapòte entèdiksyon an sou tèm prezidansyèl youn apre lòt epi pèmèt Moïse kandida ankò.[116]

7 jiyè 2021 Prezidan Moïse te asasinen. Premye Minis Claude Joseph te vin prezidan pwovizwa.[117]

=== Prezidans Henry (2021-2024) ===
Ariel Henry te sèvi kòm premye minis enterimè ak prezidan enterimè ant 20 jiyè 2021 ak mas 2024.[118]

=== Tranblemanntè 2021 ===
14 out 2021, yon gwo tranblemanntè 7.2 te fèt ann Ayiti. Tranblemanntè a lanse avètisman sou tsunami sou kòt ayisyen an. Avètisman an te anile pita jou sa a. Kantite moun ki mouri nan tranblemanntè a nan dat 15 out 2021 se 1,419 moun.[119]

=== Vyolans gang ===
{{AP|Lagè gang ann Ayiti}}
7 jiyè 2022 gwo eklatman ant de gang rival yo te kòmanse nan Cité Solèy, yon katye pòv ak anpil peple nan Pòtoprens. Plizyè milye fanmi te oblije kache andedan kay yo, yo pa t ka jwenn manje oswa dlo; plizyè douzèn rezidan yo te touye pa bal pèdi. Yon semèn vyolans gang fè omwen 89 moun mouri. Depi yon tèminal petwòl ki bay kapital la ak tout nò peyi Dayiti sitiye nan Site Solèy, eklatman yo te gen yon efè devastatè sou ekonomi rejyon an.[120][121]

Nan dat 11 oktòb 2022, Henry ak kabinè li a te mande deplwaman twoup etranje yo pou opoze gang yo ak manifestasyon anti-gouvènmantal nan Pòtoprens.[122] 15 oktòb, Etazini ak Kanada te voye machin blende ak ekipman militè pou ede gouvènman ayisyen an.[123]

2 Mas 2024, gang yo te atake de prizon ann Ayiti, ki gen ladan pi gwo penitansye nan peyi a, e yo te pèmèt prizonye yo sove. Sa a te yon pati nan yon vag atak gang yo te fè pandan premye minis Henry te vwayaje nan Kenya pou finalize yon akò anba ki peyi sa a ta voye 1,000 ofisye lapolis ede retabli lòd ann Ayiti. Objektif gang yo, daprè Jimmy Chérizier, yon chèf gang ke yo rele Barbecue, se ranvèse sa ki rete nan gouvènman an.[124]

Nan dat 4 mas, gang ame yo te atake Ayewopò Entènasyonal Toussaint Louverture ki te fòtifye anpil, yo te fè echanj kout zam ak lapolis ak Fòs Lame Ayisyen yo pou yo te eseye pran kontwòl etablisman an apre rimè ke Henry ta retounen nan peyi a.[125] alimenté espekilasyon ke yon alyans ant gang rival yo ap fòme pou ranvèse elit ayisyen an.[126]

Nan dat 12 mas, premye minis Ariel Henry te di ke li pral demisyone lè yo kreye yon konsèy prezidansyèl tranzisyon.[127] Nan dat 25 avril 2024, pandan Konsèy Prezidansyèl Tranzisyon an te prete sèman, li te prezante demisyon li nan yon lèt ki te siyen 24 avril nan Los Angeles. Kabinè sortan Henry a nonmen Minis Ekonomi ak Finans Michel Patrick Boisvert kòm premye minis pwovizwa.[128][129]

== Rezime istorik ==
* '''1492''': Ewopeyen yo debake sou zile a ak [[Kristòf Kolon]] ([[Christophe Colomb]]) nan tèt yo.
* '''1517''': Charles Quint otorize trèt Afriken yo.
* '''1630-1640''': Pirat yo, flibistye yo ak boukanye yo rive sou zile Latòti.
* '''1650 - 1660''': Premye kolon fransè yo rive nan peyi a.
* '''1685''': [[Louis XIV]] pibliye Kòd nwa a (Code noir<ref>{{Cite web|url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/amsudant/guyanefr1685.htm|title=Le Code noir de 1685|access-date=2022-11-02}}</ref><ref>'''Atik XII'''. "''Les enfants qui naitront de mariage entre esclaves, seront esclaves et appartiendront aux maitres des femmes esclaves et non à ceux de leur marié, si le mari et la femme ont des maitres différents''" https://www.assemblee-nationale.fr/histoire/esclavage/code-noir.pdf</ref>).
* '''1685''': Kreyasyon premye moulin sik.
* '''1697''': Separasyon zile a ant [[Frans|Lafrans]] ak Espay apre trete Riswik la (traité de Ryswick<ref>{{Cite web|url=https://www.axl.cefan.ulaval.ca/francophonie/Ryswick-1697.htm|title=Ryswick (traité), 1697|access-date=2022-11-02}}</ref>).
* '''1713 - 1787''': Trant mil (30 000) [[kolon]] ki te soti nan vil Bòdo (Bordeaux) nan peyi Lafrans rive nan peyi a.

== Gade tou ==
* [[Kwonoloji nan Ayiti]]
* [[Revolisyon Ayisyen]]
* [[Lis prezidan Ayiti]]
* [[Chapèl Wayal Milo]]

== Biblyografi ==
* 2010 : [[Maude Heurtelou|Heurtelou, Maude]] ''Anayiz Aprann Istwa Ayiti'', Haiti: Educa Vision
* [http://www.potomitan.info/vedrine/peyi.php Peyi m rele Ayiti (Yon rezime istwa Ayiti soti epòk kolonyal rive an 1994)]

== Lyen deyò ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=r3EhTzoHuHk Istwa Ayiti]
* [http://www.grahn-monde.org/renacer/3.0.pdf Istwa peyi Ayiti]
* [http://www.manioc.org/gsdl/collect/patrimon/archives/PAP11077.dir/PAP11077.pdf Manuel d'histoire d'Haïti]
* [https://fr.wikisource.org/wiki/Étude_sur_l’histoire_d’Haïti Étude sur l’histoire d’Haïti]

== Referans ==
<references/>

== Bibliyografi ==
* Sciences sociales, MARC ANTOINE BRICE, Nouvelle édition Actualisée octobre 1999

{{Palèt Ayiti}}

[[Kategori:Istwa Dayiti]]