Gè endepandans kibèn

Gè endepandans kibèn an, oswa Lagè 95 pou kiben yo, te dire soti 1895 rive 1898. Li te opoze lame Liberasyon Kiben an, akonpanye pa lame Etazini an, kont fòs Wayòm Espay la - sitou twoup yo nan Anpi kolonyal Panyòl la ki te rete fidèl ak wa Alfonso XIII, Reyalis yo (reyalis) Kiben yo. Konfli a te lakòz endepandans zile a nan men Espay, men peyi a te pase ansuit sou dominasyon Etazini. Lagè sa a te swiv premye tantativ pou endepandans kibèn nan, ke yo rekonèt kòm Lagè Dis Ane, e li te dènye soulèvman kiben an kont Wayòm Espay la.

Konfli a kòmanse avèk "soulèvman Baire » an 1895, epi li fini ak rann twoup wayalis yo bay avans marin ameriken an nan lane 1898. Mouvman sa yo t ap mennen imedyatman nan epidemi Lagè ispano-amerikèn nan.

Konfli a tou make pa etablisman an nan kan konsantrasyon twoup espanyòl yo, ki t ap eseye reponn ak lagè san pitye geriya ki te mennen pa endepandantis kiben yo.

Kontèks[modifye | modifye kòd]

Yon Dekline Anpi kolonyal Panyòl[modifye | modifye kòd]

XIX^e syèk te reprezante pou Espay pèt prèske tout koloni Ameriken li yo. Nan fen syèk la, tout sa ki rete nan Amerik yo ak nan Oseyani se Gwam, Kiba, Pòtoriko ak Filipin^{[NB 1]}. Lè sa a, teritwa sa yo te jwenn tèt yo nan kwaze ekspansyonis kolonyal Etazini nan fen XIX^e syèk la.

Nan Kiba, lide endepandans yo te latan nan popilasyon an ak nan klas politik la depi nan fen Lagè Retablisman Repiblik Dominikèn, ki te mete zile yo deyò an 1865. pa twoup wayalis Panyòl yo.

Sitiyasyon politik-ekonomik Kiba[modifye | modifye kòd]

Tarif Ladwàn Ameriken yo te ogmante an 1861 nan kad yon politik pwoteksyonis^[1] epi answit elimine pozisyon favorab sik Kiben an (ki konstitye prèske 80% resous zile a) sou mache Ameriken an. Espayòl yo pa kontan e pèp Kiben an ajite. Apre yon seri long abi gouvènman Panyòl la ak kriz ekonomik 1866-1867 la, pèp la te vle jwenn plis dwa politik. Yon mouvman revolisyonè Kiben ap pran fòm pou l goumen pou endepandans peyi yo e menm jan an tou jwenn abolisyon esklavaj la ak jwenn dwa sivil pou tout Kiben.

Dezi pou libète ak mekontantman popilasyon an, ki komen nan tout mouvman endepandans Amerik Latin yo, rete enpòtan. Epi byenke esklavaj te aboli an 1880^[2] ak efikas depi 1886, kondisyon lavi popilasyon nwa ak ras melanje rete deplorab. Sepandan, patizan José Martí yo te pran plizyè ane pou yo te prepare pou rezirèksyon an. Lidè karismatik Kiben an te rive rasanble anpil pèsonalite nan kòz li e li te fini enkòpore inite enterè popilè yo.