Gade kòd pou Revolisyon kibèn

{{Lagè
| name = Revolisyon kibèn
| image= [[Fichye:CheLaCoubreMarch.jpg|200px]]
| image_size = 300
|caption=De goch a dwat: [[Fidel Castro]], Osvaldo Dorticós, [[Che Guevara]], Regino Boti, Augusto Martínez, Antonio Núñez, [[William Alexander Morgan]] ak [[Eloy Gutiérrez Menoyo]]. Mach Memoryal pou viktim [[Eksplozyon Coubre]], 5 mas 1960 nan [[Lahavàn]].
|date={{date-|26|jiyè|1953}} - {{date-|1|janvye|1959}}<br><small>({{durée|26|7|1953|1|1|1959}})</small>
|place=[[Kiba]]
|casus=
|partof=Viktwa [[Mouvman 26 Jiyè a]]<br/>
* Otòn [[Fulgencio Batista]]
* Etablisman yon [[Sosyal-nasyonalis|sosyal-nasyonalis]] Lè sa a, yon [[rejim kominis]] te dirije pa [[Fidel Castro]]
* [[Etazini anbago kont Kiba]] <small>(apati 1962)</small>
| combatants1 = [[Image:M-26-7.svg|border|20px]] [[Mouvman 26 Jiyè]] <br/> {{flagicon image|Drapo Direksyon Revolisyonè 13 Mas la.png}} [[ Revolisyonè Anyè 13 Mas|Lidèchip Revolisyonè Elèv]] <br/> {{Flagicon image|Drapo El Directorio Revolucionario.gif}} [[Dezyèm Fwon Nasyonal Escambray]] <br/>Sipò diplomatik ak lojistik:<br>
{{drapo|Sovyetik}} [[Sovyetik]]<br>
{{drapo|Lachin}} [[Lachin]]<br>
{{drapo|Kosta Rika}} [[Kosta Rika]]<br>
{{drapo|Yougoslavi}} [[Yougoslavi]]
|territory=[[Anpi premye Ayiti|Anpi Ayiti]] endepandan etabli
|result=Viktwa ayisyen an
* Gouvènman koloni franse te ekspilse
* [[Masak yo nan 1804 an Ayiti|Masak Fransè]]|
|combattants2=[{{flagicon image|Flag of Cuba sky blue.svg}}
 [[Repiblik Kiba (1902-1959)|Kiba]]
|commandant1=[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] [[Fidel Castro]]<br/>[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] [[Che Guevara]]<br/>[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] [[Raúl Castro]]<br/>[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] [[Camilo Cienfuegos]]<br/>[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] [[Juan Almeida]]<br/>[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] [[Crescencio Pérez]]<br/>[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] [[Frank País]] †<br/>[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] [[Huber Matos]]<br/>[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] {{lien|Abel Santamaría}}<br/> {{Flagicon image|Flag of El Directorio Revolucionario.gif}} [[Eloy Gutiérrez Menoyo]]<br/>[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] [[Rene Ramos Latour]]<br/>[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] {{lien|trad=Rolando Cubela Secades|fr=Rolando Cubela Secades|texte=Rolando Cubela}}<br/>[[Image:M-26-7.svg|border|20px]] [[Humberto Sori Marin]]
| commandant2     = {{flagicon image|Flag of Cuba sky blue.svg}}
 [[Fulgencio Batista]] <br/> {{flagicon image|Flag of Cuba sky blue.svg}} {{lien|Eulogio Cantillo}}<br/> {{flagicon image|Flag of Cuba sky blue.svg}} Jose Quevedo<br/> {{flagicon image|Flag of Cuba sky blue.svg}} {{lien|Alberto del Rio Chaviano}}<br/> {{flagicon image|Flag of Cuba sky blue.svg}} {{lien|Joaquín Casillas}}<br/> {{flagicon image|Flag of Cuba sky blue.svg}} Cornelio Rojas<br/> {{flagicon image|Flag of Cuba sky blue.svg}} Fernandez Suero<br/> {{flagicon image|Flag of Cuba sky blue.svg}} Candido Hernandez<br/> {{flagicon image|Flag of Cuba sky blue.svg}} [[Alfredo Abon Lee]]
|forces1= 
|forces2= 
|forces3=
|{{Pertes}}
|pertes1={{nobr|5000 mò}} 
|pertes2=
|notes=
}}

'''Revolisyon Kibèn''' se seri evènman ki te kòmanse an 1953<ref name=faria>Eckhardt, William, nan Sivard, Ruth Leger (1987). Depans Militè ak Sosyal Mondyal yo, 1987-88 (12yèm edisyon)</reF> ki te mennen nan {{dat|janvye 1959}} nan ranvèse rejim [[Fulgencio Batista]] ak sa ki lakòz aktyèl [[Kiba|Repiblik Kiba]]. Revolisyon an te dirije pa [[Mouvman 26 Jiyè a]] ki te dirije pa [[Fidel Castro]] e sitou [[Che Guevara]] ansanm ak alye yo ki te opoze ak gouvènman otoritè Kiben an 1902, ki te sipòte pa [[Etazini]]. Revolisyon an te kòmanse nan {{dat|Jiyè 1953}}, e li te kontinye detanzantan jiskaske rebèl yo te chase Batista sou pouvwa a nan {{Dat|1|janvye|1959}}. Answit, mouvman an te aplike plis refòm [[sosyalis|sosyalis]] e apre sa te vin [[Pati Kominis Kiben an]] nan {{date-|Oktòb 1965}}<ref>{{web link |lang= en |author1= Guy Raz |title= Kiba ap fè 50 an depi 'Revolisyon triyonfan' |description= entèvyou ak Jason Beaubien |site= npr.org |date= 01/01/2009 |url= https://www.npr.org/templates/story /story.php?storyId=98937598 |accessed on= 11/2023 }}.</ref>.

==Kontèks==
=== Ekonomi ===
Nan fen ane 1950 yo, sitiyasyon ekonomik Kiba te nan menm nivo ak peyi ki pi devlope nan [[Amerik Latin]]. An 1958, Kiba te klase katriyèm nan esperans lavi ak [[pwodwi domestik brit per capita]]. Sa a se Lè sa a, menm jan ak sa yo ki an Itali, Espay oswa Lagrès, peyi pòv nan Ewòp. [[To alfabetizasyon Kiba]] se 76.4%, katriyèm nan mitan peyi Amerik Latin yo. Se rezo tren an ki pi devlope e se [[Kiben]] ki posede pi gwo kantite aparèy nan kay pou chak moun. Laprès la konpoze de 58 jounal chak jou ak 129 magazin<ref name="Lib">{{web link |lang= fr |author1= Olivier Languepin |titre= Kiba: "Nan zafè manje, echèk revolisyon an se enkontournabl" | site= liberation.fr |date= 8 janvye 2009 |url= https://www.liberation.fr/planete/2009/01/08/cuba-en-matiere-alimentaire-l-echec-de-la- revolution -est-indisputable_301158 |konsilte sou= 11/2023 }}.</ref>. Nan lòt aspè, nivo lavi Kiba a mwens woz: 96% popilasyon an pa ka manje vyann regilyèman e 61% timoun yo pa lekòl<ref>{{Atik|title=Yon lòt pòtay Kiba |peryodik=[[ Le Monde Diplomatique]] |dat=01-10-2017 |li sou entènèt=https://www.monde-diplomatique.fr/mav/155/A/57959 |konsilte le=23-06-2020}}.</ref>.

=== Enfliyans Etazini ===
Apre [[Gè Endepandans Kiben an]], Etazini te egzèse yon gwo enfliyans sou zile a. Amannman Platt, Kongrè Etazini te enpoze sou Konstitisyon Kiben an, te bay lame Ameriken an de baz militè, te ba l dwa pou l entèvni nenpòt kote sou zile a, e li te entèdi gouvènman Kiben an siyen nenpòt trete ki ta “afekte endepandans li. ” oswa pou kontra dèt piblik. Dapre kondisyon tèks sa a, gouvènman Ameriken an rezève dwa pou "entèvni pou prezèvasyon endepandans Kiben ak pou kenbe yon gouvènman ki asire pwoteksyon lavi, pwopriyete ak libète endividyèl". Kapital Ameriken vin pwopriyetè yon gwo pati nan ekonomi Kiben an: plantasyon kann ak tabak, min ak ray tren, elektrisite, dlo ak telefòn<ref name=":0">{{Web link| language=fr|styname1= Gott|prenon1=Richard|title=Anvan Fidel Castro|url=https://www.monde-diplomatique.fr/mav/155/GOTT/57907|site=Le Monde Diplomatique|date=2017- 10-01}} </ref>.

An 1912, plizyè milye rebèl nwa ki te dirije pa Evaristo Estenoz, yon veteran Lagè Endepandans lan, te masakre pa twoup gouvènman Kiben yo ak ranfòsman Ameriken yo<ref name=":0" />.

== Dat enpòtan ==
[[Image:Cuba-map-labels (4).png|thumb|right|500px|Kat Kiba]]
[[File:Museum of Revolution Cuba.jpg|250px|thumb|[[Mizeum of the Revolution]] nan [[Lahavàn]]]]

=== Anvan Desanm 1956 ===
An jeneral, yo admèt ke pwen depa revolisyon Kiben an se te {{dat|26 jiyè 1953}}, lè yon santèn [[guerilla|guerrilla]], mal prepare e mal ame, te atake kazèn Moncada a|atake kazèn Moncada. ]] nan [[Santiago de Cuba]]. Anpil nan yo te touye, pandan ke lòt moun, tankou [[Fidel Castro]] ak frè li [[Raúl Castro]], yo te arete tousuit apre. Fidel Castro te fè pwosè li an yon fowòm politik e li te pale pandan prèske kat èdtan nan defans li. Li fini ak mo sa yo: "Pa gen pwoblèm si yo kondane mwen, Istwa ap libere mwen"<ref>[[Fidel Castro]], ''Istwa ap libere mwen'' (tradiksyon ak aparèy kritik Jacques-François Bonaldi). ), Le Temps des Cerises, Paris, 2013, 348 p. {{ISBN|978-2-84109-970-2}}</ref>. Li te kondane a 15 ane nan prizon sou [[Isle of Youth la]], ak frè l 'a 13 ane nan prizon.

An 1955, akòz presyon moun sivil yo, opozisyon jeneral la, ak Jezuit ki te patisipe nan enstriksyon Fidel Castro, Batista te deside lage tout [[prizonye politik|prizonye politik yo]], enkli atakè kazèn Moncada yo. Frè Castro yo te ale nan [[egzil]] nan [[Meksik]], kote tout Kiben yo te detèmine pou ranvèse rejim militè Batista a atravè revolisyon yo te jwenn tèt yo. Pandan peryòd sa a, Fidel Castro te rankontre [[Che Guevara|Ernesto “Che” Guevara]], ki te vin ansanm ak aktivis revolisyonè Kiben yo. Yo fòme pa [[Alberto Bayo]], yon ansyen lidè militè Repibliken Espayòl yo te ekzile nan Meksik nan fen [[Gè Panyòl|Gè Sivil Espayòl la]].

Gwoup la te antrene kòm geriya sou lidèchip Fidel Castro epi li te retounen Kiba an Novanm 1956, sou yon ti yatch ki rele ''[[Granma (bato)|Granma]]''. Yo te espere ke debakman yo nan lès Kiba ta kowenside ak soulèvman ki te planifye nan vil yo ak yon [[grèv jeneral]] [[Mouvman 26 Jiyè]] kowòdone. Objektif la se te fè yon ofansif ame epi ranvèse rejim Batista a.

=== Desanm 1956: aterisaj la ===
Nan {{dat-|2 desanm 1956}} yatch ''[[Granma (bato)|Granma]]'', ak 82 geriya nan mouvman {{dat-|26 jiyè }}, ki gen ladan [[Fidel Castro. ]], [[Ernesto Che Guevara]] ak [[Raúl Castro]], echouke, akòz move tan, de jou an reta, sou plaj Las Coloradas ki sitiye sou kòt sid-lès Kiba. Reta sa a te anpeche soulèvman popilè [[Frank País]] te òganize, nan [[Santiago de Cuba]], rive atenn objektif li pou detounen atansyon twoup Batista yo pou fasilite debakman geriya yo.

Separe pa dife avyon Kiben yo e yo te kouri dèyè pa {{nimewo|2000|sòlda}} nan [[Fulgencio Batista|Batista]], geriya yo te andire yon seri premye dechoukay nan Alegría de Pío. Se sèlman 12 gason ki te kapab rankontre nan Cinco Palmas. Lè sa a, Fidel Castro te deklare "Kounye a, nou pral genyen lagè a" anvan yo ale ak mesye l 'nan [[Sierra Maestra (san mòn)|Sierra Maestra]], yon zòn ki difisil pou jwenn aksè nan lès Kiba, kote yo te kapab rete. Lagè geriya a kòmanse e li dire 25 mwa.

=== 1957 ===
[[File:Presidential Palace Attack Redress Demonstration, Havana April 8, 1957.jpg|vignette|Manifestasyon pou sipòte Batista nan dat 8 Avril 1957 apre [[Atak sou Palè Prezidansyèl nan Lahavàn|atak sou Palè Prezidansyèl la]]. ]]
* {{dat-|16 janvye}}: geriya Castro yo fè premye aksyon militè yo, yo atake epi pran detachman militè La Plata.
* {{dat-|17 fevriye}}: parèt nan ''[[The New York Times]]'', yon entèvyou ak Fidel Castro ke [[Herbert Matthews]] te fè nan [[Sierra Maestra (san mòn)| Sierra Maestra]]. Enpak la te menmen e li te kòmanse jenere gwo senpati nan mitan opinyon piblik nasyonal ak entènasyonal anvè geriya yo. Nan epòk la te gen yon venn sèlman, men yo te rive twonpe jounalis la: {{quote|Pandan entèvyou a, Raúl Castro te òganize yon pantomim kote tout moun t ap fè bri nan divès kote nan kan an, istoryen an rakonte Volker Skierka. . Nan yon moman, yon mesaje menm rive - kouvri nan swe - pou delivre enfòmasyon enpòtan ki soti nan yon "dezyèm kolòn," ki te egziste sèlman nan mond lan nan imajinasyon an}}<ref name=":1" >{{Web link|langue. =fr|name1=Lambert|premye1=Renaud|title=An Kiba tou, pitit revolisyon yo fin vye granmoun|url=https://www.monde-diplomatique.fr/mav/155/ LAMBERT/57927|site= Le Monde Diplomatique|date=2017-10-01}}</ref>.
* {{dat-|13 Mas}}: [[Anyè Revolisyonè 13 Mas la]] atake palè prezidansyèl la, ki mennen nan lanmò lidè José Antonio Echevarría.
* {{dat-|20 avril}}: Masak ke yo rekonèt kòm "Humbolt 7". Kat etidyan ki te patisipe nan [[Atak sou palè prezidansyèl la nan Lahavàn|atak sou palè prezidansyèl la]] te jwenn pa lapolis epi yo te asasinen nan Ri Humboldt nan {{n°|7}}. Yo te José Machado Rodriguez, Juan Pedro Carbo Servia, Fructuoso Rodríguez Pérez ak Joe Westbrook Rosales.
* {{dat-|28 me}}: batay El Uvero, premye aksyon ouvè geriya yo nan {{dat-|26 mas 1957}}.
* {{dat-|17 jiyè}}: kreyasyon dezyèm kolòn lame rebèl la, ki rele Nº 4, kòmande pa Ernesto Che Guevara.
* {{dat-|30 jiyè}}: asasina Frank País nan Santiago de Kiba ki pwovoke yon revòlt popilè ak ranvèse opinyon piblik la ki vin pi plis ostil ak rejim Batista a.
* {{dat-|5 septanm}} : soulèvman nan baz naval Cienfuegos ki te dirije pa Alférez Dionisio San Román ak èd milis Partido Auténtico ak mouvman {{date-|26 jiyè }}. Kòm repons, gouvènman an te fè yon deblozay san ki gen ladann bonbadman baz la ak avyon B-26. 300 nan 400 rebèl yo te mouri epi San Román te tòtire pou mwa.

=== 1958 ===
* {{dat-|27 fevriye}}: Fidel Castro deside ogmante operasyon geriya lè li fonde twa nouvo kolòn sou kòmandman respektif [[Juan Almeida]], [[Raúl Castro]] ak [[Camilo Cienfuegos ]]. Almeida dwe aji nan zòn lès Sierra Maestra a, epi Raúl Castro louvri yon dezyèm fwon epi etabli nan Sierra Cristal, nan nò [[Santiago de Cuba|Santiago]].
* {{dat-|9 avril }} : grèv jeneral revolisyonè [[Mouvman 26 jiyè a]]. Sa a te mal planifye, li te byen vit siprime pa gouvènman an.
* {{date-|24 me}}: [[Operasyon Verano]]. Twoup Batista yo antreprann yon ofansif jeneral nan Sierra Maestra pou elimine geriya Castro yo. Batay enpòtan yo te fèt tankou sa yo nan El Jigue ak Santo Domingo.
* {{dat-|7 Out}}: Batista bay twoup li yo lòd pou yo retire kò l nan Sierra Maestra, konsa montre feblès rejim nan. Se poutèt sa Fidel Castro deside rekòmanse lagè a nan rès Kiba. Che ak Camilo Cienfuegos dwe ale nan nò pou yo ka divize zile a an de pati e pou yo prepare atak sou [[Santa Clara (Kiba)|Santa Clara]], yon vil estratejik ak kle nan chemen Lahavàn; pandan ke Fidel ak Raúl Castro pral rete nan lès pou kontwole rejyon an epi finalman atake Santiago de Cuba.
* {{dat-|31 out}} : kolòn Che Guevara ak Camilo Cienfuegos yo pran mache nan direksyon lwès Kiba. Yo te pran sis semèn pou yo rive nan zòn montay [[Escambray]], nan ansyen pwovens Las Villas. Sa [[Huber Matos]] ap dirije nan direksyon vil [[Camagüey]]<ref>{{atik |libelé= Birgos 2009 |lang= fr |author1= [[Elizabeth Burgos]] |title= Huber Matos, ' 'Ki jan mwen te rive lannwit lan. Revolución y condena de un idealista cubano'', prologo de Hugh Thomas y Carlos Echeverría, Tusquets, Barcelona, 2002. Edisyon fransè: Ak lannwit lan tonbe. Soti nan revolisyon viktorye a rive nan prizon kiben yo, pwològ, Hugo Thomas ak Carlos Echeverría, Les belles lettres, Paris, 2006, 634p.|nature article= Rapò |periodical= Nuevo mundo, mundos nuevos |date= 2008 |li sou entènèt= http: //nuevomundo.revues.org/31343 |format elektwonik= sou ''nuevomundo.revues.org'' |konsilte nan= 11/2023 }}.</ref>.
* Septanm ak Oktòb : depi yo tabli nan sant zile a, mouvman {{dat-|26 Jiyè}} kowòdone aksyon li ak lòt fòs geriya k ap aji nan rejyon an tankou [[Anyè Revolisyonè 13 Mas la]], {{Link|langue=es|trad=Segundo Frente Nacional del Escambray|fr=Dezyèm Fwon Revolisyonè Escambray}} ak {{lien|lang=es|trad=Partido Socialista Popular (Kiba) |fr=Parti Sosyalis Popilè (Kiba)|texte=Parti Sosyalis Popilè}} epi òganize sipò lojistik. Pandan se tan, nan lès, fòs rebèl yo ap apwoche vil prensipal yo.
* {{dat-|3 novanm}}: eleksyon prezidansyèl yo òganize, sepandan okenn gwoup politik pa rekonèt lejitimite yo.

==== Ofansif final lame rebèl la ====
* {{dat-|13 novanm}}: sou lòd Fidel Castro, fòs rebèl Las Villas, Camaguey ak Oriente kòmanse ofansif la. Min Nuyecito yo te pran senk jou apre<ref name="History of Cuba">{{Liv|language=en|premye1=José|ti non1=Navarro|prenon2=Cantón|title=Istwa Kiba: Defi a nan The York and the Star|subtitle=Biyografi yon pèp|piblikatè=SI-MAR Publishing House La Habana Cuba|ane=2001|total paj=295|isbn=978-959-7054-75-7}}</ref > .
* {{dat-|20 novanm}}: fòs rebèl yo atake [[Guisa (Kiba)|Guisa]], yon vil enpòtan e ki byen defann a kèk kilomèt de [[Bayamo]]. Batay la nan Guisa te dire 10 jou nan batay difisil. Batista te mobilize plis pase {{number|2000|moun}}, avyon, tank ak zam nan yon siksesyon de 9 fòtifikasyon diferan, fòs rebèl yo te konte 300 gason. Nan fen batay la, pèt lame rebèl la te sèlman 8 gason ki gen ladan Kapitèn Braulio Coroneaux, alòske lènmi yo te pèdi plis pase 300 ansanm ak yon gwo kantite zam ak materyèl lagè ke fòs rebèl yo te refè<ref name="History of Cuba"/>.
* An menm tan ak batay Guisa, fòs Dezyèm Fwon yo te atake anpil pozisyon lènmi ki te deplwaye nan San Luis, Alto Songo, La Maya, [[Sagua de Tánamo]], [[Guantánamo (vil)|Guantánamo]] ak lòt lokalite. Fòs aeryen revolisyonè ki te kòmanse te jwe yon wòl enpòtan, e {{date-|9 desanm}} wout Santiago de Kiba te louvri pou fòs rebèl yo<ref name="History of Cuba"/>.
* Fidel te pwan lòd dirèk nan ofansif la kont kapital la nan Oryan an, ki te frape teritwa vwazen yo anpil. Fwon Camarguey, anplis okipe ganizon ak katye jeneral gouvènman an, te rive bloke tout tantativ gouvènman an pou redeplwaman.nt nan lès pwovens Oryante. Kanpay rebèl la nan Las Villas te dewoule avèk siksè e aksyon ame nan pwovens lwès zile yo te kontinye entansifye<ref name="History of Cuba"/>.
* Fen Novanm: gouvènman an eseye yon ofansif kont pozisyon geriya nan Escambray.
* {{dat-|4 desanm}}: twoup Che Guevara ak Camilo Cienfuegos ki te dirije yo ale nan ofansif, yo atake rejiman yo ki sitiye nan zòn santral zile a pou yo izole yo de rès gouvènman an. twoup yo.
* {{dat-|6 desanm}}: [[Hector Abdelnour|Abdelnour]] òganize transfè zam ak minisyon soti nan Venezyela nan [[Sierra Maestra (san mòn)|Sierra Maestra]] pou batay Maffo a<ref >{{Web link|langue=es|title=Museo: EL C-46 EVC DE AVENSA Y ARMAS PARA FIDEL|url=http://museodeltransportecaracas.blogspot.com/2016/10/el-c- 46-evc- de-avensa-y-armas-para-fidel.html|site=museodeltransportecaracas.blogspot.com|date=2016-10-05 |accessed on=2019-02-04}}</ref>{{ ,}}<ref>{{Web link |lang= es |title= Las armas venezolanas para la Sierra Maestra en 1958 se utilizaron en la batalla de Maffo hace 55 años |site= embajadacuba.com.ve |editor= Embajada de Cuba in Venezuela |url = https://archivo.kaosenlared.net/las-armas-venezolanas-para-la-sierra-maestra-en-1958-se-utilizaron-en-la-batalla-de-maffo-hace-55 -a-os / |accessed on= 11/2023 }}.</ref>{{,}}<ref>{{Web link |lang= es |title= Analize jesyon ak efè ekspedisyon 14 jen an | url= https ://elnuevodiario.com.do/analizan-gestacion-y-efecto-de-la-expedicion-del-14-de-junio/ |site= elnuevodiario.com.do |dat= 15-06-2018 |accessed on = 11/2023 }}.</ref>.
* {{date-|14 desanm}}: Anbasadè Ameriken nan Lahavàn, Earl T. Smith, anonse gouvènman li an retire sipò li bay Batista<ref name="History of Cuba"/>.
* {{dat-|18 desanm}} : Fidel, Raúl Castro ak Juan Almeida, reyini sou wout Santiago de Kiba, dirije fòs 3 fwon lès yo. Epi nan {{dat-|30 desanm}}, lènmi an te sèlman kontwole vil Santiago, [[Manzanillo (Kiba)|Manzanillo]], [[Holguín]] ak [[Las Tunas (Kiba)|Victoria de las Tunas. ]]<ref name="History of Cuba"/>.
* Nan kondisyon sa yo, dezè pami sòlda Batista yo ap vin pi plis. Anpil nan yo te rantre nan lame rebèl la<ref name="History of Cuba"/>.
* Vers lafen {{dat-|Desanm 1958}} debak diktati Batista parèt inevitab. Nan {{dat-|28 desanm}}, milis Che te kòmande yo te kòmanse atak desizif sou vil Santa Clara, kle nan sant zile a ak dènye zile rezistans anvan Lahavàn. Nan {{dat-|31 desanm}} lè twoup rebèl yo te sezi [[tren blende]] ke gouvènman an te voye pou fòtifye vil la, Batista te deside kouri pou Sendomeng akonpaye pa prezidan eli a, Andres Rivero Aguero, kite peyi a. peyi nòmalman san lidè e an chaj Jeneral {{link|Eulogio Cantillo}}. Li nonmen yon jij Kou Siprèm, Doktè Carlos M. Piedra, kòm prezidan pwovizwa peyi a, sa te fè pati yon plan ki te prepare ansanm ak Anbasad Etazini pou detwi revolisyon an<ref name="History of Cuba"/>.

Apre yon rankont Fidel Castro ak Jeneral Eulogio Cantillo, dènye a te eseye òganize yon jent militè ki baze sou rejiman Campo Columbia, kòmande pa Kolonèl Ramón Barquín, ak sipò Etazini. Fidel Castro te denonse manèv la kòm yon trayizon ak yon koudeta. Li te rele yon grèv jeneral epi li te bay lòd pou tout kòmandan li yo kontinye aksyon ame sou tout fwon batay jiskaske lènmi an rann tèt san kondisyon. Li te mande kòmandan li yo Che Guevara ak Camilo Cienfuegos pou yo mache sou Lahavàn epi pran pozisyon kle nan kapital la, Kan Columbia (katye jeneral lame Batista a) pou Camilo, katye jeneral La Cabana pou Che<ref name="History of Cuba"/>.

Nan yon lòt tantativ dezespere pou pran kontwòl sitiyasyon an, Jeneral Cantillo te lage plizyè santèn prizonye politik nan penitansye Isle of Youth, li te swiv enstriksyon Anbasadè Ameriken Earl T. Smith, li te mennen Kolonèl Ramon Barquin - tou nan prizon - Lahavàn. Li mete l' nan tèt lame a. Barquin te ofri Fidel aksepte pòs premye minis gouvènman pwovizwa a, men li te refize<ref name="History of Cuba"/>.

Sou slogan "Revolisyon wi, koudeta non!" ", Fidel Castro te bay lòd fòs rebèl yo atake Campo Columbia. Grèv jeneral te paralize tout peyi a, moun yo te ame nan vil yo ak nan bouk yo epi yo te pran ganizon yo, yo te arete mesye Batista yo pou jijman epi yo te pran kontwòl vil yo ak vilaj yo.<ref name="History of Cuba"/>.

Grèv jeneral la te fini {{date-|4 janvye}}. Koudeta militè fabrike a te echwe ak pouvwa revolisyonè pwolonje atravè peyi a. Pawòl Fidel te di nan Santiago te vin vre: “Fwa sa a, erezman pou Kiba, revolisyon an pral vrèman pran pouvwa a”<ref name="History of Cuba"/>.

== Revolisyon an andeyò Kiba ==
=== An Frans ===
Revolisyon Kiben an te pwovoke yon sèten antouzyasm aletranje, an pati paske yon lòt kote, politik te sanble ak tout koulè gri. [[Dwight D. Eisenhower]] nan Etazini, [[Charles de Gaulle]] an Frans, [[Harold Macmillan]] nan Wayòm Ini a, [[Konrad Adenauer]] nan Repiblik Federal Almay (FRG) oswa [[Nikita Khrushchev]] nan Inyon Sovyetik: gason ki fèt nan 19yèm syèk la. Se nan monn vye granmoun sa a ke geriya yo rive, tou de jèn kou fotojenik}}, obsève [[istoryen an]] [[Richard Gott]]. [[Jean-Paul Sartre]<ref name=":1" />.te ekri {{quote|Pi gwo eskandal revolisyon Kiben an se pa pou te ekspropriye plantè yo, men pou te mete timoun yo sou pouvwa}}.

Yon gwo kantite entelektyèl [[Twazyèm Mondi|Twazyèm Mondi]] te defann revolisyon Kiben an ak rejim Castro a: se te ka [[filozòf]] [[Jean-Paul Sartre]] ki, nan {{ dat-| Jen 1960}}, ekri nan ''[[France-Soir]]'' 16 atik ki gen tit "Huragan sou sik"<ref name="Legendre"/>. [[Chris Marker]] fè yon fim ''[[Kuba si]]'', favorab pou gouvènman [[Lahavàn]]. Nan Pari, libreri La Joie de lire [[Éditions Maspero]] se te youn nan gwo plas sipò pou Fidel Castro<ref name="Legendre"/>. Se pa jiska 1971 ak zafè powèt Kiben an [[Heberto Padilla]] ke Jean-Paul Sartre te defye metòd gouvènman Kiben an. An 1960, K. S. Karol ak [[René Dumont]] te pibliye respektivman ''The Guerrillas in Power'' ak ''Èske Kiba Sosyalis?'', de kritik politik Lahavàn ap swiv<ref name="Legendre" />.

Deba sou bò gòch la an Frans te vire sou si wi ou non lè yo te anba presyon konstan nan men Etazini te vle di ke gòch la ta dwe sipòte rejim Castro a. Opozan yo te mete aksan sou non-respekte [[dwa moun nan Kiba]], sitou represyon kont disidan ak omoseksyèl<ref name="Livre_noir768">{{ouvraj |libelé= Ronsac 2000 |lang= fr |author1= C. Ronsac | et al.= wi |tit= [[The Black Book of Communism]] |editè= Robert Laffont |dat= 2000 |pasaj= 768-769 |isbn= 2-221-08861-1 }}.</ref>, nan prizon nan [[Inite Asistans Pwodiksyon Militè|Inite Asistans Pwodiksyon Militè]] byenke sitiyasyon omoseksyèl nan Kiba te evolye anpil apre sa<ref>{{Atik |lang= fr |author1= Maxime Vivas |author2= Hervé Hubert |title= Omoseksyèl ak transseksyèl nan Kiba |peryodik= Le Grand Soir |dat= 03/05/2010 }} {{lyen kase |title= lyen kase |url=http://archives-lepost.huffingtonpost.fr/article/2010/05/ 04/2059793_les-homos-et-les-transsexuals-a-cuba.html}} (paj disponib sou Archive.is). </ref>{{,}}<ref>{{atik |lang= fr |author1= Salim Lamrani |title= Kiba ak kesyon dwa moun: Soti nan reprezantasyon medya yo rive nan reyalite reyalite. Yon analiz konparatif kat peyi dapre rapò Amnisti Entènasyonal yo: Kiba, Etazini, Lafrans ak Espay |peryodik= Etid Karayib |nimewo= 7 |nimewo tit= Aperçu sou Kiba |dat= 07/2021 |li sou entènèt= https:// journals.openedition.org/etudescaribeennes/21453 |format elektwonik= sou ''journals.openedition.org'' |konsilte sou= 11/2023 }}.</ref>. Patizan rejim nan mete aksan sou refòm sosyal (sistèm sante, edikasyon, elatriye) aplike nan Kiba, kote nan lòt peyi Amerik Latin nan sèvis sosyal yo te rete anpil enferyè.

=== Apre 1959 ===
Soti {{dat-|1 janvye 1959}} pou rive nan fen ane 1960, yon nouvo konstitisyon te apwouve, kongrè repiblik la demonte, pati politik tradisyonèl yo tout konplis ak Batista dezentegre, ansyen polisye yo te entèdi nan tout. fonksyon piblik ofisyèl pou yon peryòd de omwen trant ane. Tout mezi sa yo te anonse depi premye jou lagè geriya a nan Sierra Maestra a epi yo te aplike avèk sipò popilè totalman antouzyastik<ref name="History of Cuba"/>.

Gouvènman revolisyonè a te deside pini nan yon fason egzanplè moun ki responsab asasinay ak krim ki te komèt sou diktati a. Nan listwa Kiben, tòti ak asasina patriyòt ak konbatan revolisyonè yo te toujou rete san pinisyon, e kounye a, pèp la te espere yon chanjman: tout peyi a mande lanmò pou asasen yo. Tribinal revolisyonè yo te monte epi jijman piblik yo te fèt, ak tout garanti pou koupab. Plizyè vèdik yo te rann, plizyè nan yo ki te lakòz pèn lanmò<ref name="History of Cuba"/>.

Nan premye mwa apre Revolisyon an, {{ki pa net|opozan rejim nan te deklare}} ke plizyè [[pèn lanmò nan Kiba|santèn de opozan yo te egzekite]] nan [[1959]]<ref group=" n" >Chif viktim represyon yo varye selon otè yo: 550 pou Thomas E. Skidmore, ''Modern Latin America'', {{4th}} ed., 1997; plis pase {{nb|2000}} pou Martin Gilbert, ''A History of the Twentieth Century'', 1997.</ref>, plizyè milye nan [[1960s]]<ref>{{nb|5000} } egzekisyon dapre Hugh Thomas, ''Kiba, oswa, pouswit libète'', 1971, reimprime. 1988; ant {{nb|7000}} ak {{nimewo|10000|moun}} egzekite dapre {{harvsp|Ronsac|2000|p=768}}.</ref>. Plis pase 600 sipòtè Batista – oswa konsidere kòm sa yo – te rapòte ke yo te egzekite<ref name="Legendre"/> nan premye jou revolisyon Kiben an ak rejim Castro a. Lòt opozan yo te nan prizon ({{nb|20,000}} prizonye politik an 1961 dapre yon rapò [[Amnisti Entènasyonal]]<ref>{{web link |lang= fr |author= Mathilde Golla |title= The dark faces of revolisyonè Fidel Castro |sit= [[Le Figaro|lefigaro.fr]] |dat= 26 novanm 2016 |url= https://www.lefigaro.fr/international/2016/11/26/01003-20161126ARTFIG00094 -les- visages-ombres-du-revolutionnaire-fidel-castro.php }}.</ref>) epi laprès [[Censored|censored]]<ref name="Legendre">{{web link |lang= fr |author = [[Bertrand Le Gendre]] |title= Castroism, yon pasyon franse |sit= [[Le Monde|lemonde.fr]] |url= https://www.lemonde.fr/idees/article/ 2008/02/ 21/Castroism-a-French-passion-by-bertrand-le-gendre_1014050_3232.html |date= 21 fevriye 2008 }}.</ref>.

Akize yo se sitou ofisyèl rejim Batista a: ofisye lapolis, politisyen oswa moun ki enfliyan yo akize pou yo te kontribye nan represyon rejim nan te angaje an patikilye an 1958 jis anvan li tonbe<ref group="n" >Total la. kantite lanmò yo akize rejim diktatorial Batista a se kontwovèsyal: kantite total lanmò pa konba oswa ekzekisyon pandan peryòd diktati Batista a (soti nan 1952 rive 1958) ta varye ant {{nb|1700}} epi sa a lè yo konte. lanmò yo nan fòs gouvènman yo ansanm ak nan faksyon geriya yo (cf. Jeanine Verdes-Leroux, ''La Lune et le Caudillo'', Éditions de l'Arpenteur, Paris, 1989, { {p.|19}}) pou { {nimewo|20,000|mò}}, yon chif ki te pibliye nan epòk la pa sèten medya (gade {{en}} ''Istwa Kiba (Istwa Kiba''), (45 min, 1959, Etazini), direktè: [[Errol Flynn]]/Victor Pahlen), kèk nan responsab yo te admèt ke figi sa a pa t reyalistik e ke li pa t verifye (cf. Jeanine Verdes-Leroux, ''op. cit.''). </ref>, manm "[[biwo pou represyon aktivite kominis yo]]" ki te fè kidnapin, tòti ak asasina<ref group="n">BRAC oswa "[[biwo pou represyon aktivite kominis yo ]]" se te yon polis sekrè oswa yon inite kontespejans ki te itilize kidnapin, tòti, ak asasina kont minorite kominis (oswa swadizan kominis) yo sispèk nan aktivite ilegal. </ref>, oswa sòlda yo akize de [[krim lagè]]. Se sèlman sòlda ak ofisye lapolis yo kondane amò, yo mennen sivil yo devan yon lòt tribinal<ref>{{es}} Pacho O'Donnell, ''Che: La Vida Por Un Mundo Mejor'', Random house Mondadori, 2003 { {ISBN |978-9-6859-6204-9}}, {{p.|173}}.</ref>.

Yon lòt demann popilè te konsène koripsyon politik ak administratif. Ki te fèt nan {{date-|janvye 1959}}, yon estimasyon te montre ke rejim Batista a te gaspiye plis pase 2 milya pesos (2 milya dola ameriken). Gouvènman revolisyonè a te kòmanse konfiske tout byen ak pwopriyete akeri fwod. Yo te chanje sistèm defans sosyal la pou pini lou detounman epi yo te etabli ministè pou rekiperasyon pwopriyete detounman. Ministè sa a konfiske pwopriyete ki fè pati katèl fabrikasyon match, konpayi petwolye RECA, konpayi Cubana de Aviaciòn ak ayewopò Rancho Boyero. Yo te sezi 14 moulen sik pou pèmèt envestigasyon sou orijin dout yo nan fòtin yo, ansanm ak konpayi otobis Asosye yo ak Metwopoliten yo, ansanm ak konpayi telefòn Kiben an, yon monopoli nan [[Etazini]] ak koneksyon blanchi lajan ak Batista. . Ministè sa a te pran swen tou byen ak byen moun ki te kite peyi a abandone. Sektè kle nan ekonomi an, enèji ak endistri sik la, yo nasyonalize. Rive {{date-|Avril 1960}}, kantite total richès yo te refè te {{unit|400|milyon}} pesos<ref name="History of Cuba"/>.

An 1958, rejim [[Fulgencio Batista]] te kenbe yon lame {{inite|40,000|moun}}. Fòs lame revolisyonè yo te fonde apre revolisyon Kiben an. Lè [[Fidel Castro]] antre nan [[Lahavàn]], nan mwa janvye 1959, [[Fidel Castro]] te bay lòd {{inite|50,000|fizi ak mitrayil}} aletranje. An 1960, lame Kiben an te genyen, dapre yon estimasyon ''[[The New York Times|New York Times]]'', {{inite|240,000|sòlda}}. An 1961, Jacques Grignon Dumoulin nan ''[[Le Monde Diplomatique|Monde Diplomatique]]'' te mansyone nan yon atik: {{quote|pi gwo fòs ame nan Amerik Latin nan}}. Sèvis militè te vin obligatwa apati 1963. Pou istoryen [[Jeannine Verdès-Leroux]], Fidel Castro te itilize gwo resous finansye pou konstwi yon fòs ame ki kapab sipòte dezi li pou l jwe yon wòl dirijan entènasyonal. Finansman sa a {{sitasyon|t ap san dout itil nan zile a ki gen mizè toujou atribiye a enperyalis Ameriken sèlman}} <ref>{{harvsp|Verdès-Leroux|1989|p=464-465}}</ref>.

Fidel Castro pral anonse ke li idantifye rejim li a ak [[kominis]] (yon etikèt li pa t reklame lè li te pran pouvwa a). Nan ane ki vin apre yo, li te fè fas ak [[ango Etazini kont Kiba]], li te chèche yon gwo alye ekonomik, [[Inyon Repiblik Sosyalis Sovyetik yo|Inyon Sovyetik]].

Apati {{dat-|13|Out|1961}}, yo te mete restriksyon sou vwayaj aletranje. Pou jwenn yon tikè avyon oswa bato, ou dwe jwenn yon lòt otorizasyon nan men lapolis ak yon lòt nan Bank Nasyonal la<ref>{{harvsp|Rigoulot|2007|p=154}}</ref> .

== Nòt ak referans ==
=== Nòt ===
{{Références|groupe="n"|pasdecol=oui}}
=== Referans ===
{{Références}}

== Gade tou ==
=== Bibliyografi ===

* {{Ouvrage |libellé= Che Guevara 2006 |lang= fr |langue originale=es |prénom1= Ernesto |nom1= Che Guevara |lien auteur1= Che Guevara |titre= Souvenirs de la guerre révolutionnaire cubaine |lieu= Paris |éditeur= [[Éditions Mille et une nuits]] |année= 2006 |pages= 397 |isbn= 978-2-7555-0026-4
 }}.
* {{ouvrage |libellé= Cushion 2012 |lang= en |auteur1= Stephen Cushion |titre= Organised Labour and the Cuban Revolution, 1952-1959 |nature ouvrage= thèse |lieu= Institute for the Study of the Americas, University of London |date= 2012 |pages= 280 |lire en ligne= https://sas-space.sas.ac.uk/4901/1/Final-after-corrections.pdf |format électronique= pdf sur ''sas-space.sas.ac.uk'' |consulté le= 11/2023
 }}.
* {{Ouvrage |libellé= Franqui 1976 |auteur= Carlos Franqui |lien auteur1= Carlos Franqui |titre= Journal de la révolution cubaine |éditeur= [[Éditions du Seuil|Seuil]] |année= 1976 |pages= 583 |isbn=978-2-02-004483-7
 }}.
* {{Ouvrage |libellé= Navarro 2001 |lang= en |prénom1= Prof. José Cantón |nom1= Navarro |titre= History of Cuba : The Challenge of the Yoke and the Star |sous-titre= Biography of a people |éditeur= [[SI-MAR S.A.|SI-MAR S.A. Publishing House]] |année= 2001 |pages= 296 |isbn= 978-959-7054-75-7
 }}.
* {{Ouvrage |libellé= Néstor 2006 |lang= fr |auteur= Ponce Néstor |lien auteur1= Ponce Néstor |titre=La révolution cubaine 1959-1992 |lieu=Nantes |éditeur=Éditions du temps |année= 2006 |pages=159 |isbn= 978-2-84274-359-8
 }}.
* {{Ouvrage |libellé= Ramírez 1996 |prénom1= Dariel Alarcón |nom1= Ramírez |titre= Vie et mort de la révolution cubaine |éditeur= [[Éditions Fayard]] |année= 1996 |pages= 298 |isbn= 978-2-213-59638-9
 }}.
* {{Ouvrage |libellé= Rigoulot 2007 |lang= fr |prénom1= Pierre |nom1= Rigoulot |lien auteur1=Pierre Rigoulot|titre=Coucher de soleil sur La Havane |sous-titre= La Cuba de Castro 1959-2007 |lieu= Paris |éditeur= [[Groupe Flammarion|Flammarion]] |année= 2007 |pages= 524 |isbn= 978-2-08-068407-3 |plume= oui
 }}.
* {{Ouvrage |libellé= Trento 1998 |prénom1= Angelo |nom1= Trento |titre= Castro et la révolution cubaine |éditeur= [[Casterman]] |année= 1998 |pages= 128 |isbn= 978-2-203-61031-6
 }}.
* {{ouvrage |libellé= Verdès-Leroux 1989 |prénom1= Jeannine |nom1= Verdès-Leroux |lien auteur1= Jeannine Verdès-Leroux |titre= [[La Lune et le Caudillo]] |éditeur= Gallimard / L'arpenteur |année= 1989 |pages= 562 |isbn= 2-07-078018-X |plume= oui
 }}.
=== Filmografi ===
* {{es}} ''La revolución cubana. Antes del 59'', fim pa Rebeca Chávez, Instituto Cubano de arte e industria cinematográfica, Gara (Espay), 2006, 3 h 08 min (DVD)
* {{es}} ''La revolución cubana. Los 4 años que estremecieron al mundo'', ki te pwodwi pa Instituto Cubano de arte e industria cinematográfica, Gara (Espay), 2006, 191 min (DVD)

{{Lòt pwojè|Commons=Category:Cuban Revolution}}
=== Atik ki gen rapò ===
* [[Kiba]]
* [[Istwa Kiba]]
* [[Camilo Cienfuegos]]
* ''[[Istwa Kiben]]'', dokimantè
* ''[[Kiba, mon amour]]'', pi popilè chante Sovyetik
* [[Mize Revolisyon an]]

=== Lyen deyò ===
* {{lien web |lang= fr |titre= Un point de vue critique de la révolution cubaine |éditeur= revue marxiste Socialisme International |url= http://pagesperso-orange.fr/revuesocialisme/s19cuba.html |consulté le= 11/2023 |brisé le= 11/2023
 }}. 
* {{lien web |lang= fr |titre= Cuba Si France |site= lesamisdecuba.com |url= http://www.lesamisdecuba.com |consulté le= 11/2023
 }}.
* {{lien web |lang= fr |auteur= Denis Langevin |titre= Une série webtélé sur la révolution cubaine |site= repere.tv |éditeur= (enregistrement obligatoire) |url= http://www.repere.tv/?s=cuba+langevin&cat=-69%2C-1&x=0&y=0 |consulté le= 11/2023
 }}.
*  {{lien web |lang= fr |titre= La démocratie à Cuba: Questions et Réponses |site= pcq.qc.ca |éditeur= Parti communiste du Québec |url= http://www.pcq.qc.ca/Dossiers/Modeles/index.html?id=AmeriqueLatine/Cuba/QuestionsCuba&lang=fr |consulté le= 11/2023 |brisé le= 11/2023
 }}.

{{Liens}}

[[Kategori:Revolisyon Kiben| ]]
[[Kategori:Istwa Kiba]]
[[Kategori:Vyolans politik nan Amerik]]
[[Kategori:Revolisyon nan 20yèm syèk la|Kiba]]