Gade kòd pou Panama

{{infobox Peyi
 |non_lokal=Repiblik Panama
 |deviz_nasyonal=Pro Mundi Beneficio
 |deviz_nasyonal_kreyòl=Pou benefis nan mond lan
 |im_nasyonal=[[Himno Istmeño]]
 |im_nasyonal_kreyòl= <small>''/* tradiksyon */''</small>
 |lang= {{es}}
 |jantile=Panameyen
 |drapo_imaj=Flag of Panama.svg
 |anblèm_imaj=Coat_of_arms_of_Panama.svg
 |fizo_orè= -5
 |kapital=[[Panama (vil)|Panama]]
 |pi_gwo_vil=[[Panama (vil)|Panama]]
 |monnen_non=[[Balboa (monnen)|Balboa]] ([[ISO 4217|PAB]])<br>[[Dola ameriken ]] ([[ISO 4217|USD]])<br>[[Bitkwen]]  ([[ISO 4217|BTC]])
 |monnen_kòd=
 |monnen_divizyon=
 |PIB_dat=2022
 |PIB_total={{ogmantasyon}} {{nobr|70.492|milya}} de [[Dola ameriken|$]]<br/>+ 10,82 % <ref name="www.imf.org" />
 |PIB_total_ran=83yèm
 |PIB_pa_abitan={{ogmantasyon}} {{Unité|36084.791|[[Dola ameriken|$]]}}<br/>+ 12,75 %<ref name="www.imf.org">www.imf.org 2022.</ref> />
 |PIB_pa_abitan_ran=
 |gouvènman_dat=
 |gouvènman_tip=Repiblik
 |chèf_tit= [[Prezidan Repiblik Panama]]
 |chèf_non= [[Laurentino Cortizo]]
 |sipèfisi_dat=
 |sipèfisi_ran=118
 |sipèfisi_total=75420
 |dlo_pousantaj=1,4 %<ref name="2018_www.cia.gov" />
 |frontyè_tè=[[Kolonbi]]{{clr}}[[Kanal Panama]]
 |frontyè_kòt=
 |pli_ro_kote=
 |pli_ro=
 |pli_ba_kote=
 |pli_ba=
 |popilasyon_dat=2020<ref name="2018_www.cia.gov" />
 |popilasyon_ran=130
 |popilasyon_total=4285850
 |popilasyon_dansite=
 |popilasyon_tip= /* estimasyon | risansman */
 |popilasyon_lavi_dat=
 |popilasyon_lavi=
 |popilasyon_ne_dat=
 |popilasyon_ne=
 |popilasyon_mòtalite_dat=
 |popilasyon_mòtalite=
 |popilasyon_mòtalite_timoun_dat=
 |popilasyon_mòtalite_timoun=
 |popilasyon_alfabèt_dat=
 |popilasyon_alfabèt=
 |popilasyon_an_vil_dat=
 |popilasyon_an_vil=
 |endepandans_dat={{date-|3 novanm 1903}}
 |endepandans_tip=
 |endepandans_de=[[Kolonbi]]
 |kòd=
 |ISO_kòd=
 |endikatif_entènet=[[.pa]]
 |endikatif_telefonik=507
 |endikatif_radyofonik=
 |EDI=
 |EDI_ran=
 |EDI_dat=
 |EPI=
 |EPI_ran=
 |EPI_dat=
 |kat_anplasman=
 |kat_politik=
 |kat_jewografik=Panama (orthographic projection).svg
 |kat_satelit=Carte de Panamá.png
 |divizyon_tip=
 |divizyon_non=
 |vwazen=
 |òganizasyon=
 |nòt=
}}

[[Kategori:Modèl Jewografi]]
[[Kategori:Peyi]]

'''Panama''', nan fòm long '''Repiblik Panama'''<ref name="nom">Otograf non peyi a varye an franse: nou jwenn non yo tou Panama ak Repiblik. nan Panama , men tou repiblik '''of''' Panamá (Robert de non pwòp).</ref> (nan {{lang-es|''Panamá''}} ak {{lang|es|''República de Panamá ''}}), se yon peyi {{unité|75420|km|2}} jeyografikman ki fè pati [[Amerik Santral]].

Akòz pozisyon patikilye li sou [[Istm Panama]], li okipe yon pozisyon transkontinantal ki fòme junction ak [[Amerik di Sid]]. Nan lwès, Panama fwontyè [[Kosta Rika]] alòske nan lès, li pataje fwontyè a ak [[Kolonbi]], kote li te yon fwa yon pati nan ansyen [[Gwo Kolonbi]]. Peyi a gen {{nobr|4,285,850|popilasyon}} an 2020, sa ki fè li dezyèm peyi ki gen mwens popilasyon nan [[Amerik Santral]] devan sèlman ti peyi [[Beliz]]. Kanal ki gen menm non an, [[Kanal Panama]], ansyen [[Etazini|Etazini Amerik]], se jodi a yon gwo sous finansman pou eta Panama. Youn nan spesifik peyi a sou nivo politik la se ke li te abandone gen yon lame pwisan<ref>{{Lien web |langue=es |title=Congreso Decide Abolir Ejército En Panamá |url=http://www. eltiempo .com/archivo/documento/MAM-147970 |konsilte sou=14/9/10}}.</ref> pou benefis pwoteksyon anviwònman li; li se peyi ki gen pi gwo pwopòsyon ki kouvri pa [[Pak Nasyonal|Pak natirèl]].

==Istwa==
=== Endepandans an 1903: Repiblik Panama ===

Pandan Kolonbi te plonje nan [[Gè mil Jou|lagè sivil la]], endepandantis yo ki te sipòte pa Etazini te deklare [[Endepandans panama]] kont Kolonbi nan {{date-|3|Novanm |1903}}. Bato lagè Ameriken ankre nan kòt la entèdi nenpòt entèvansyon pa lame Kolonbyen an. Nan {{date-|18 novanm 1903}}, nan [[New York]], [[Trete Hay-Bunau-Varilla]] te siyen, ki fè Panama tounen yon [[pwotektè]]<ref name=": 1">{{Atik |language=fr |title=Panamá, yon kanal a tout pri |author=Hernando Calvo Ospina|périodique=[[Le Monde Diplomatique]] |date=2003-11-01 |li sou entènèt=https ://www.monde-diplomatique.fr/2003/11/CALVO_OSPINA/10670 |konsilte sou=2017-12-11}}.</ref>.

Lèzetazini resevwa yon bann 10 mil (16,1 km) lajè sou tou de bò fiti kanal la, pou konstriksyon li ak fonksyone pou tout tan. Souverènte nan Zòn Kanal la se nan men yo, ak Panama "eskli nan egzèsis dwa souveren sa yo, pouvwa oswa otorite." Yo tou akòde yon dwa pèmanan nan entèvansyon nan zafè entèn Panama, ak posibilite pou entèvansyon militè nan ka yon vyolasyon nan lòd piblik. Paragraf sa a te pran fòs lalwa lè yo te mete l nan Konstitisyon an, ki te pibliye nan {{date-|20 fevriye 1904}}, epi ki te ekri ak patisipasyon konsil Ameriken William I. Buchanan. [[Kanal Panama]] (ki te kòmanse konstriksyon an 1881 sou lidèchip [[Ferdinand de Lesseps]] men li te abandone an 1888, apre lanmò {{nobr|20,000|travayè}}), inogire nan 1914<ref name=": 1" />. An Frans, konstriksyon sa a te bay yon eskandal politik ak finansye. Anpil ajitasyon sosyal ak politik te ajite repiblik sa a ki te fè eksperyans rejim plis oswa mwens otoritè. Anpil franse (Gwadloup ak Matinik) te patisipe nan konstriksyon Kanal Panama. Yo pran rasin nan peyi a.

Jiska 1999, Etazini te gen baz militè toupre kanal la. Baz sa yo te itilize pou lanse operasyon ekstèn kont gouvènman goch nan Amerik Latin nan pandan [[Gè Fwad la]] epi pou reprime mouvman pwotestasyon sosyal nan peyi a<ref name=":3">{{Atik | author1=Allan Popelard |otè2=Paul Vannier |titre=Devlopman iben ki fèt pou kapital etranje |périodique=[[Le Monde Diplomatique]] |date=Jiyè 2015 |li sou entènèt=https://www.monde-diplomatique.fr/2015/07/POPELARD /53193 |paj= }}.</ref>.

==Politik ak adminstrasyon==
Panama se yon repiblik prezidansyèl. Vòt yo akòde pou tout sitwayen ki gen plis pase dizwitan<ref>Konstitisyon Repiblik Panama, Tit IV ''Dwa Politik'', Chapit I ''Sitwayènte'', atik 131, 'Èske sitwayen Repiblik la se tout Panamayen. ki gen plis pase dizwitan san distenksyon sèks”.</ref>. Li pa obligatwa pou vote.

[[Prezidan Repiblik Panama|Prezidan Repiblik la]], manm palman an ansanm ak vis-prezidan yo eli pa vòt inivèsèl dirèk pou yon peryòd senkan.

Prezidan aktyèl Repiblik Panama a se [[Laurentino Cortizo]].

Se Prezidan ki nonmen manm gouvènman an. Palman an se [[Unikameralism|unikameral]], se sèlman yon [[Asanble Nasyonal (Panama)|Asanble Nasyonal]].

Kòm pou otorite jidisyè, dis jij fè Lakou Siprèm Jistis la pou yon peryòd, fwa sa a, nan dizan. Pouvwa lejislatif se sèlman yon chanm egzèse, renouvle chak senk ane. Li gen {{nobr|72 plas}}. Peyi a divize an [[Provens Panama|dis pwovens, twa teritwa endijèn]] ak {{nobr|74 minisipalite}}.

Peyi a pa gen yon lame, ak Fòs Defans Panama yo te demoute apre [[Envazyon Etazini nan Panama|Envazyon Ameriken an desanm 1989]] epi yo te ranplase pa yon [[Fòs Piblik Panama|Fòs piblik]] travay militè ak lapolis yo asiyen. Akò ki genyen ant Panama ak Etazini rekonèt dwa dènye a pou entèvni inilateralman si netralite oswa sekirite kanal la an danje<ref name=":4">[http://jherel.free.fr/Aux%20frontieres%20du%20plan%20Colombie.htm Aux frontières du plan Colombie], Hernando Calvo Ospina, février 2005</ref>.

==Jewografi==
=== Aks kominikasyon ak transpò ===
==== Kanal Panama ====
{{Atik detaye|Kanal Panama}}
Kanal entè-oseyanik long {{unité|79.6|km}} sa a ki travèse peyi a, soti nan nò rive nan sid, pèmèt ou ale nan bato soti nan [[Oseyan Atlantik la]] atravè [[lanmè Karayib la]] nan '[[ Oseyan Pasifik]] ak vis vèrsa, san yo pa kontourne [[Amerik di Sid]] atravè [[Tierra del Fuego]] nan sid Chili. Li ofri konsiderab ekonomi tan pou transpòtè maritim, ak vwayaj la dire uit a dis èdtan.
Kanal sa a se [[Panama Canal Locks|twa seri kadna]]:
* kadna Miraflores ki gen de chanm ranvèse;
* kadna Pedro Miguel ki gen yon sèl chanm;
* [[Lake Gatún]] kadna ki gen twa chanm inegal.

Konstriksyon kanal la te kòmanse an 1881. Lè sa a, pwojè a se te yon inisyativ fransè apre siksè [[Canal Suez la]].<br/> An 1888, travay sispann akòz pwoblèm finansyè Compagnie Universelle ki te opere kanal la. .<br /> Se sèlman an 1914, apre travay yo te rekòmanse an 1904, kanal la te kapab louvri. Premye bato ki te pase nan kanal la se te ''SS Ancon''.

Lè sa a, Lèzetazini te eksplwate dwa kanal yo, sou yon [[Zòn Kanal Panama|zon dis kilomèt lajè sou chak bò wout kanal la]], ak [[Trete Hay-Bunau-Varilla|Trete Panama ]], e sa a. , malgre [[endepandans Panama]] te siyen ak [[Kolonbi]] an [[1903]]. An reyalite, travay la te rekòmanse gras ak presyon Ameriken ki te kontribiye tou nan [[Endepandans Panama|revòlt Panama kont menm Kolonbi a]].

An 1978, Panama te reprann kontwòl konsesyon an gras ak plizyè entèvansyon jeneral sou pouvwa a, [[Omar Torrijos]].

==== Railway ====
Sèl liy tren ki egziste nan Panama se liy [[Panama Canal Railway Company]] ki kouri sou [[Panama Canal|kanal]] [[Balboa (Panama)| pò Balboa]] rive [[Colón ( Panama City)|pò Colon]].

==== Rezo wout ====
[[Panameriken|Otowout Trans-Ameriken]] ki travèse peyi a sou tout longè li se kolòn vètebral peyi a kote yo grefe wout segondè ki ale swa nan Nò oswa nan Sid. Tarred sou tout longè li, li se sepandan nan kèk kote nan move kondisyon. Gwo travay ap fèt pou kreye yon liy 2x2 sou tout longè li.
* Wout Panama City rive Santiago an bon kondisyon, ebyen gwo travay ap fèt.
* Li pa posib pou rive nan Kolonbi sou wout.
Rezo wout segondè a nan move kondisyon oswa san pave.

== Demografik ==
[[File:Panama-demography.png|vignette|Evolisyon demografi ant 1961 ak 2003 (chif ki soti nan [[Òganizasyon Nasyonzini pou Manje ak Agrikilti|FAO]], 2005). Popilasyon an plizyè milye moun.]]

Peyi a te gen {{nobr|3,657,024|popilasyon}} nan ane 2015, ki anviwon {{nobr|1,426|milyon}} ap viv nan kapital la li menm.

Nan 2015, to kwasans anyèl la te 1.32%, (1.463% nan 2010), to nesans la te 18.32 pou chak {{nobr|1000|popilasyon}} (19.17 nan 2010) ak to mòtalite a te {{nobr|4.81|mò. }} pou chak {{nobr|1000|rezidan}} (4.62 an 2010).

Popilasyon Panama a soti prensipalman nan [[Kolonizasyon Panyòl Amerik|Kolonizasyon Panyòl]], esklav ki soti nan [[Lafrik Sub-Saharan]] ak [[Ameriken natif natal|pèp endijèn]], dènye yo se rezilta yon kwazman. Popilasyon Panama a trè melanje: 72% nan popilasyon Panama a se [[ras mixte]]. [[Nwa (moun)|Nwa]] reprezante 9% popilasyon an. 13% nan popilasyon an se [[Ameriken natif natal|Ameriken natif natal]] ak 6% nan popilasyon an se [[Blan (moun)|Blan]], prensipal tribi endijèn nan Panama yo se [[Guaymí]] (Ngäbe) , [[Kuna (moun)|Kuna]], [[Emberá (moun)|Emberá]] ak lòt tribi minorite yo.

== Relijyon ==

{|klas="dwa wikitable"
|+Relijyon nan Panama''<ref name="pewreport2014">{{Ouvraj|language=en |title=Relijyon nan Amerik Latin: Chanjman toupatou nan yon rejyon istorikman katolik |piblikatè=Pew Research Center |date=13 novanm 2014 | total paj=14, 162, 164 |liv fòma=PDF |isbn= |li sou entènèt=http://www.pewforum.org/files/2014/11/Religion-in-Latin-America-11-12-PM -full-PDF.pdf |aksede 28 jiyè 2015}}.</ref>''
|-
!scope=col|Relijyon
!scope=col|Pousantaj
|- style="text-align:center;"
|[[Katolisis]]
|70%
|- style="text-align:center;"
|[[Protestantis]]
|19%
|- style="text-align:center;"
|[[Irelijyon|San relijyon]]
|7%
|- style="text-align:center;"
|Lòt lafwa
|4%
|}

Konsènan relijyon, libète adorasyon egziste nan Panama. Pifò Panamayen yo se Katolik. Sepandan, akòz popilasyon divès peyi a, gen anpil legliz, tanp, sinagòg ak moske.

An 2019, [[Joune Mondyal la Jèn yo]] yo te fèt nan peyi sa a<ref>{{Lien web |language=fr-FR |title=Panama, "sant mond lan" pou pwochen JMJ la |url= http://www.la-croix.com/Religion/Monde/Panama-centre-monde-pour-prochaines-JMJ-2016-07-31-1200779302 |sit=La Croix |date=2016-07-31 |issn =0242 -6056 |accessed on=2018-04-25}}.</ref>.

== Referans ==
{{Références | références=

<ref name="2018_www.cia.gov">{{Lien web |langue=en |titre=The World Factbook — Central Intelligence Agency |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pm.html |site=www.cia.gov |consulté le=2018-04-25}}.</ref>

}}
=== Lyen deyò ===
{{Lòt pwojè |wikt=Panama 
|Commons=Category:Panama 
|wikinews=Catégorie:Panama 
|wikivoyage=Panamá}}
* {{es}} [https://www.presidencia.gob.pa/ Site officiel de la Présidence du Panama]
* {{es}} {{en}} [https://visitpanama.com/ Site officiel touristique du Panama]
* {{es}} {{fr}} [https://embajadadepanamaenfrancia.fr/ Site de l'ambassade du Panama en France]