Gade kòd pou Grèk ansyen

[[Fichye:Magna_Graecia_ancient_colonies_and_dialects-fr.svg|vignette|280x280px|Distribisyon an nan|dyalèk la ki nan ansyen grèk|anviwon|nan vwazinaj la dat ki pou 400 anv J.K.|nan Gwo Lagrès.]]
[[Fichye:Idioma_griego_antiguo.png|vignette|280x280px|Ekstansyon nan grèk ansyen an.]]

Grèk a'''nsyen an''' se etap istorik la nan lang grèk ki pwolonje soti nan {{-s}}{{-s}} nan {{sap|VIe syèk apr. J.-K.}} Lang prensipal ki pale ak ekri nan [[Grès ansyen|Ansyen Grès]] la, li vin vektè a nan literati ansyen grèk ki pwodui anpil literè ak syantifik  ki travay nan enfliyans  lan ki dire lontan, ki gen ladan ''Iliad'' ak ''Odyssey'' asiyen nan [[Lantikite|Antikite]] a pou powèt lejandè a  [[Homère|Homer]]. Gen plizyè dyalèk diferan nan  grèk ansyen an, ki pi itilize yo se attica.

Premye ki te note lè l sèvi avèk lineyè B, yon [[silabè]], ansyen lang grèk la fè plis itilizasyon ki dire lontan nan [[alfabè grèk]], enfliyanse pa alfabè fenisyèn. Kòm yon [[Lang flèksyonèl|lang fleksib]], ansyen grèk la posede twa gwo varyasyon estriktire selon senk ka yo, twa jan-an (maskilen, feminen ak net) ak twa nimewo (singular, [[Dyèl (gramè)|dyèl]], pliryèl). Vèb grèk ansyen an gen twa vwa (aktif, mwayen ak pasif) epi yo klase nan de gwo sistèm nan konjige tou depan de si yo tematik oswa atematik. [[sentaks]] la sen li ki trè fleksib.

Ansyen grèk la te fè egzèsis ki bay yon enfliyans ki dire lontan sou anpil lang pandan ak apre antikite a, e ke jiska jounen jodi a. Anpil mo yo te prete nan men ansyen grèk la (pafwa nan entèmedyè a nan [[laten]]). Lang sa a kontinye ap itilize pou fòje kèk [[neyolojizm]], an patikilye nan jaden an nan [[syans]] ak medikaman. Youn jounen mondyal nan lang grèk la selebre chak 9 fevriye<ref>{{Cite web|url=https://www.journee-mondiale.com/727/journee-mondiale-de-la-langue-grecque.htm|title=Journée Mondiale de la Langue Grecque|date=9 février 2024.|website=journee-mondiale.com}}</ref>. 

Ansyen grèk la te tikras-pa-tikras  ranplase pa yon grèk medyeval, ki parèt ant fen rèy anperè a {{noble|Justinien Ier}}, nan 565, ak nan fen rèy anperè a Heraklius, nan 641. Nan moman sa a, Anpi Bizanten an ap fè eksperyans gwo chanjman teritoryal, li pèdi teritwa vas li-a ki konkeri pa Arab yo, apre 632, ki gen ladan Peyi Siri, Peyi lejip, Palestine, ak rès La nan Afrik dinò. Anpi Bizanten an kounye a limite a peyi tradisyonèl li yo, ki pwolonje soti nan Sid Balkan yo nan sid Peyi Itali, ànatoli, kòt Yo nan Lanmè Ejeyen an ak kòt Pontik yo, ki koresponn ak tout mond Lan Elenistik lan ki pou orijin yo

== Dyalèk yo  ==

Orijinèlman, te gen yon gran varyete [[Aksan|dyalèk]], ki regwoupe yo nan nonmb kat groupe: akadochypriyotis, doryan, ewolyen ak yònyan-attik<ref name="dialecte">{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=XI}}</ref>. Pale ''lang'' ansyen grèk lan pa fè anpil efè lè nou vle refere ak youn nan ansyen idyom yo : an reyalite, pou byen di,  ansyen grèk lan endike attica (dyalèk ki pou gwoup  ionian-attic), lang nan  Ansyen Atèn. Sa a se nan Lang kote tout bon ke pi fò tèks yo te ekri nan literati grèk klasik la<ref name="dialecte" />. Pandan peryòd elenistik ak melanj la ki kapab lakòz nan popilasyon Yo Hellenophone, ''koine'', lang komen (sa a se siyifikasyon adjektif la {{grec ancien|κοινός|koinós}}) ki soti nan plizyè dyalèk nan gwoup La Ionian-Attic, piti piti enpoze tèt li nan depans lan nan dyalèk, konsa vin ''[[Lingua franca|lang franca]]'' soti nan[[Lantikite|Antikite]], nan konpetisyon ak [[Laten|latin]]<ref name="dialecte" />.

Koyi''nè a'' lè sa al te vin [[lang ofisyèl]] soti nan  Anpi Women Lès anvan pou l kontinye evolye pou l bay nesans ak [[Grèk Modèn nan|grèk modèn nan]] jounen jodi a<ref name="dialecte">{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=XI}}</ref>.

== Ekriti a  ==

Premye fòm ekriti a te ateste pou l note yon dyalèk grèk ki se se lineyè B, yon [[silabè]] ki pa gen rapò ak [[alfabè grèk]] la ki sèvi pou transkri [[misènyen an]], fòm pachiman yon dyalèk [[akadochypriyotis]] ki itilize nan Tè pwensipal Lagrès ak Krèt ant apeprè 1550 ak 1200 anv. J.- K. Ant 1050 ak 200 anv. J.-K., yon ekriti ki pwòch, [[Silabè Sipriyot|silabè sipriyot]], ki te itilize nan Lil chip pou transkri grèk la ak[[eteyochipriyotis]] (yon lang ki pa [[Lang endo-ewopeyen|end-Ewopeyen]] pasyèlman dechifre, petèt ki gen rapò ak lemnian ak nan [[etrisk]]).

Pi ansyen skript ki te eksziste nan Lagrès, men pwobableman pa te itilize yo nan ekri grèk lan :

* la lineyè A (ant 1800 ak 1450 anv. J. -K., nan Krèt ak nan Zile Egeyen Yo) ;
* la Yeroglif kretyen (ant 1750 ak 1600 anv. J. -K. nan Krèt) ;
* la Disk faistos (date diskite) gen yon ekri san okenn lòt egzanp ;
* [[Silabè Chipwo-minoyan|Silabè chypro-Minoyan]], an pafwa yo rele l Lineyè Ch (ant 1500 ak 1200 anv. J.-K., nan [[Chip|Lil chip]]), petèt sòti nan lineyè a ak pwobableman orijin nan silabè la pita Chipriyo. Li te pwobableman itilize pou note yon fòm primitif [[Eteyochipriyotis|nan eteyochipriyotis]].

Tout ekri sa yo te pwobableman ki pou nati [[silabik]].

Lè sa a, li se  [[alfabè grèk]],  ke tout Fenisyèn eritye aktout alfabè yo, ki te itilize anba vèsyon diferan (di [[Alfabè grèk pachiman|epichorik]]) kòmanse apati {{IXe siècle av. J.-C.}} IXè syèk anv. J.-K. oswa nan {{VIIIe siècle av. J.-C.}} lè sa a, te nòmalize ak enpoze sou rès la nan mond Lan Hellenophone pa Atèn nan 403 anv. J.-K<ref>{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=1}}</ref>. Nan ajoute youn pakèt vwayèl yo nan [[abjad]] semitik sa-a,  Grèk yo se yo ki envante tout alfabè oksidantal yo. Tout bon, prete pa [[Etrisk]] yo (gade. [[Alfabè etrisk]]), ki te pase li sou nan [[Anpi Women|Women]], li te bay nesans a alfabè latin men tou, san yo pa ale nan Etrusk yo, na nalfabè gotik, nan[[Alfabè sirilik|alfabè siril]], nan alfabè koptik, elatriye.

istwa alfabè grèk la konstitye yon atik separe.

== Fònoloji a  ==

Ansyen grèk la se yon lang pou aksan wotè posede pou entonasyon : egi ak sikonflèks<ref>{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=5}}</ref>. Li se tou karakterize pa yon sistèm pou konsòn aspirasyon ak pa yon jwèt nan opozisyon an pou kantite vokal yo. Gen plizyè règ nan sandhi, tou deh (2) entèn ak ekstèn.

Pase soti nan Komen End-Ewopeyen nan ansyen grèk la, lang lan te sibi anpil modifikasyon fonetik ki pi mennansak yo se yo ki dekri pa Lwa Grassmann, Lwa Osthoff la ak [[Loi de Rix|Lwa Rix la]]. Nou note sou lòt-jan ke li fè li posib pou retabli nan anpil ka koloran an nan larynj end-Ewopeyen. Finalman, li se yon lang centum.

== Gramè a ==

=== Mòfoloji a ===
Tankou lòt yo [[Lang endo-ewopeyen|lang end-Ewopeyen yo]] ansyen, e grèk lan se trè wònivo a [[Lang flèksyonèl|fleksib]]. Anplis de sa nan itilize nan dezenfeksyon, Grèk lan karakterize li pa debann pwosesis li eritye nan men Indo-Ewopeyen an tankou altènasyon vokal ak itilize nan repetisyon.

==== Sistèm Nominal ====

Non yo gen senk ka yo (nominatif, vokatif, akizasyon, jenitif ak datif)<ref name="cas">{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=17-18}}</ref>, twa Jan-an (maskilen, feminen ak net)<ref>{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=26}}</ref> ak twa nimewo (sengilye, dyèl, pliryèl)<ref>{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=21}}</ref>. Grèk modèn nan pa itilize ankò datif, eksepte nan kèk ekspresyon tankou ''nan taksi'', men lòt ka yo anjèneral li kenbe yo.

Gen twa kalite prensipal nan varyasyon, tou deh (2) pou sibstantif ak adjektif (tip in-α/ -💜, tip tematik in-🤣ς ak kalite atematik), ki gen plizyè sibtit yo. (Soutit) yo. Pwonon yo swiv yon sistèm ki pwòp ak yo-menm e ki, te gen enfliyans sou tout kalite yo ki nominal, yo pa twò lwen yo.

==== Sistèm vèbal la ====

Vèb yo gen twa vwa (aktif, mwayen ak pasif), twa [[Pèsòn (gramè)|moun]] ak twa nimewo<ref name="verbes">{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=30}}</ref>. Yo konjige selon sis mòd : kat anplwaye (endikatif, enperatif, [[sibjonktif]] ak optatif) ak de [[Papèsònèl (gramè)|Papèsònèl]] ([[Pakafini]] ak patisipe)<ref name="verbes" />. Gen sèt tan (prezan, enpafè, aorist, senp avni, pafè, plis pase pafè, ak avni anvan, deh (2) dènye yo te raman itilize), ki sepandan pa eksziste nan tout mòd.

Anplis de tan an, vèb la eksprime pi wo a tout twa aspè (enpèfèktif, pafè ak estatik)<ref name="verbes">{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=30}}</ref> e, tankou tout lang, plizyè mòd esè (enchoatif, iteratif, frekante, elatriye.). Se sèlman siy apèl la ki toujou make lè a ; nan lòt mòd yo, li se aspè a ki se jèneralman endike.

Gen de kategori prensipal konjige : tematik (oswa ''vèb nan - ♥ '') ak matematik la (sa yo rele ''vèb nan-μι'')<ref>{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=31}}</ref> : vèb tematik yo karakterize pa prezans yon vokal anvan dezenfeksyon an, ki absan nan vèb atematik. Kategori sa yo divize an yon gwo kantite sibkategori. Sistèm vèbal la trè konplèks paske flexion a aplike anpil pwosesis tankoualtènasyon vokal, sifiksasyon pa jwèt la nan dezenfeksyon, itilize nan yon vokal tematik, sa ki nanogmantasyon ak nan repetisyon. Nan tout pwosesis sa yo yo te ajoute modifikasyon fonetik enpòtan nan menm paradigm.

Se konsa, li se pa yon egzajere yo di ke gen plis pase vèb iregilye pase vèb regilye, si omwen nou bwa nan definisyon an nan vèb iregilye dominan nan gramè franse.

=== Sentaks ===

Tout bagay sa yo bay kòm yon endikasyon, paske, tankou anpil lang enfleksyònal, ansyen grèk la akòde tèt li yon libète byen laj nan plas tout gwoup yo.

Pou vèb, grèk souvan mete vèb la nan fen yon fraz, si li se prensipal oswa sibòdòne, men anpil mwens sistematikman pase Latin. Gen yon eksepsyon pou enperatif ak vèb ak yon vire ki papèsònèl la (tankou vèb  " dwe » : ''ἐστί'', « li / li / li se ", tradui kòm"  gen ") ki anjèneral nan tèt pwopozisyon an.

Règ jènitif ki pa gen anklavasyon : jènitif lan mete anba atik la, swa ant atik la ak mo ki deziyen moun ki posede a, oswa apre repetisyon atik la<ref>{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=18}}</ref>. Nan gwoup nominal la " pitit sitwayen an "nou pral ekri an grèk : ''Ὁ τοῦ πολίτου υἱός'', literalman" pitit sitwayen an » ; men li posib tou pou pozisyon jènitif la apre repete atik la, pou ekszanp : ''Ὁ υἱὸς ὁ τοῦ πολίτου'', « pitit gason sitwayen an ». Adjektif la, pou pati li yo, se anjèneral mete swa ant atik la ak non an (κ μ μις : ti flè a), oswa apre non an ak yon repetisyon nan atik la (''τὸ ἄνθος τὸ μικρόν'', literalman" flè a ti a »).

Pou sengilarite yo nan negasyon nan ansyen grèk : gade ''Negasyon (lingwistik)''.

Ansyen grèk tou karakterize pa antretyen an nan yon règ nan Komen Indo-Ewopeyen an, ki stipulate ke yon vèb ki gen sijè se yon non pliryèl net pa konjige nan pliryèl la men nan singular la<ref>{{Référence Harvard sans parenthèses|Vernhes|2016|id=vernhes|p=27}}</ref>. Gade atik la dedye a sa yo rele "règ ''{{grec ancien|Τὰ ζῷα τρέχει}}'' ».

== Referans ==
{{referans}}

[[Kategori:Lang]]