Gade kòd pou Entèraksyon fò

{{Gade omonim|Entèaksyon|Fòs}}
{{manke sous|date=janvye 2024}}

[[File:Proton quark structure.svg|thumb|250px|alt=Reprezantasyon kark nan yon pwoton: de kark Up ak yon kwak Down, chak nan yon koulè diferan, ki lye pa entèraksyon fò a.|Entèraksyon fò a mare kark nan nukleon, isit la nan yon pwoton.]]
'''Entèraksyon fò''', oswa '''fòs fò''', pafwa yo rele '''fòs koulè''', oswa '''fòs entèraksyon nikleyè''', se youn nan twa entèraksyon ant patikil elemantè matyè yo nan [[Modèl Estanda (fizik patikil)|estanda. modèl]] ansanm ak [[fòs elektwomayetik|entèraksyon elektwomayetik]] ak [[entèraksyon fèb]]. Premye entèraksyon ki obsève nan listwa, [[lwa inivèsèl gravitasyon|entèraksyon gravitasyonèl]], ajoute kontribisyon li nan rechèch pou yon [[teyori tout bagay]] ki rasanble kat entèraksyon fondamantal yo.

Entèraksyon fò a aji sou patikil ki pote yon [[chaj koulè]]: [[quark]]s, [[antiquark]]s ak [[gluon]]s, dènye a se pòtè entèraksyon an li menm (nan menm fason an. ke [[enèji elektwomayetik|fòs elektwomayetik]] pote pa [[foton]]s). Lè yo asire netralite koulè, fòs sa a kenbe [[quark]] yo ansanm pou fòme [[hadron]] yo. Tou depan de kalite kark ki fòme yon adron, n ap pale de [[baryon]] (twa kark) oswa [[mezon]] (pè kark/antiquark).

Yon efè ki sòti nan fòs fò a responsab pou [[Koezyon (fizik)|koezyon]] [[nikleon]] ([[pwoton]] ak [[netwon]]) nan [[nwayo atomik |nwayo]] [[atòm]], [[fòs nikleyè]]. Yon lòt efè dérivés se tèt ansanm nwayo atomik la, [[kosyon nikleyè]].<ref>http://www.glencoe.com/sec/science/mlg/mss/HaitianCreole_ms_S.pdf</ref> .

== Pwopriyete ==

Entèraksyon an fò afekte kark ak patikil ki fèt ak kark (adron). Li pa afekte [[lèpton]] yo. Entèraksyon an fò, nan lòt men an, afekte [[gluon]] yo, ki fè li sèlman entèraksyon fondamantal ki afekte bozon yo ki transpòte li. Vreman vre, foton yo pa gen yon chaj elektrik epi se poutèt sa yo pa afekte pa jaden elektwomayetik, [[gravitons]] yo, patikil ipotetik ki pote entèraksyon gravitasyonèl, yo prevwa yo dwe san mas, epi si W bosons <sup>+</sup> ak W<sup>–</sup> nan entèraksyon an fèb gen yon chaj elektrik, konsekans yo sou entèraksyon an fèb yo neglijab.

'''Gamme entèraksyon fò a se apeprè 10{{exp|-15}} m, sa vle di gwosè yon [[nwayo atomik]]'''. Sa a se yon santèn fwa plis pase entèraksyon an fèb, men neglijab konpare ak chenn yo enfini nan gravitasyon ak entèraksyon elektwomayetik. Ranje limite sa a eksplike pa lefèt ke gluon tèt yo sansib a entèraksyon an fò, ki pwodui yon fenomèn ki rele [[konfinasyon koulè|konfinasyon]].

Entèraksyon an fò se pi fò nan entèraksyon fondamantal yo. [[Konstan estrikti amann li yo#Entèpretasyon fizik|konstan kouple]] apeprè yon santèn fwa pi gwo pase entèraksyon elektwomayetik la, yon milyon fwa pi gwo pase entèraksyon fèb la, ak 10{{exp|39 }} fwa plis pase sa nan gravitasyon.

Teyori a predi ke entansite a nan entèraksyon an fò gen tandans a zewo kòm distans la gen tandans a zewo. Yo rele fenomèn sa a [[libète asymptotic]], epi li pèmèt kark yo deplase libèteman nan adron yo. Kòm distans la ogmante, entansite a nan entèraksyon an fò ogmante (kontrèman ak lòt fòs yo). Pi wo pase yon distans limite, enèji a ase pou kreye pè quark-antiquark ki refòme adron yo. Pwopriyete sa a rele [[konfinasyon koulè]]. Se prensip sa a ki eksplike ke fòs la pwobableman pa egziste ankò nan twou nwa<ref>{{Atik|language=en|title=Two nwa ak plasma quark-gluon|peryodik=Readcube.|date=2020|li sou entènèt=https ://www.readcube.com/articles/10.2139%2Fssrn.3675936}}</ref>.

== Prensip de baz ==

Teyori ki dekri entèraksyon fò a se [[kwomodinamik kwantik]], ki rele tou pa akwonim angle QCD (Quantum ChromoDynamics). Dapre teyori sa a, chak kark pote yon [[chaj koulè]]<ref>Rasin grèk ''chroma'', ki vle di ''koulè'', eksplike etimoloji tèm "kwomodinamik la"</ref> ki kapab pran twa valè: "ble", "vèt" oswa "wouj". "Koulè" sa yo pa gen anyen fè ak pèsepsyon vizyèl, li se yon analoji chwazi pou konte pou lefèt ke nou jwenn yon chaj net nan konbine twa chaj debaz yo, menm jan nou ka jwenn blan nan konbine [[limyè ble]], vèt ak wouj. Antiquarks, bò kote yo, pote yon chaj "antible" (yo rele tou jòn, ak ekivalan a vèt + wouj), "antigreen" (yo rele tou magenta = ble + wouj) oswa "antiwouj" (yo rele tou cyan = ble + vèt) .t). Yon [[hadron]] ka egziste sèlman si koulè total li net oswa "blan" (yo rele tou yon singlet koulè). Kidonk, yon [[meson]] konpoze de yon pè kark-antiquark ki kapab sèlman yon konbinezon simetrik "ble" - "antible", "vèt" - "antigreen" oswa "wouj" - "antiwouj". Menm jan an tou, yon [[baryon]] konpoze de twa kark (oswa twa antiquark) ki dwe chak gen yon koulè diferan "ble", "vèt" ak "wouj" (oswa "anti-ble", "anti-vèt" ak "anti-wouj"). , sòm twa koulè yo net.

[[Gluon]] yo, entèmedyè nan entèraksyon fò a, pote tou de yon koulè ak yon anti-koulè (pa egzanp, ble-antiwouj, oswa vèt-antble). Gen 9 posiblite pou asosyasyon koulè-antikolor men sèlman 8 gluon, pou rezon matematik ki lye ak [[simetri kalib la]] SU(3) nan baz la nan kwomodinamik pwopòsyon (trè yon ti tan, konbinezon an lineyè ble -antible + vèt-antivèt). + wouj-antired se totalman net epi li pa koresponn ak yon gluon). Entèraksyon yon gluon ak yon quark ka modifye koulè lèt la: yon gluon ble-antired absòbe pa yon quark wouj pral transfòme li nan yon quark ble; oswa yon kark vèt ta ka emèt yon gluon vèt-antiwou pandan y ap vin wouj. Yon konsekans mekanis sa a se ke chaj koulè a nan yon kark bay yo pral chanje kontinyèlman pa echanj nan gluon ak vwazen li yo, men chaj total la nan yon sistèm izole nan patikil yo pral konsève sou tan. Kidonk pè kark-antiquark yon [[mezon]] toujou ap soti nan wouj-antiwouj rive nan vèt-antivèt (pa echanj yon gluon wouj-antivèt), ak ble-antible, elatriye, sèlman sòm koulè yo rete net. .

Yon karakteristik patikilye nan entèraksyon fò a se ke li tou aji sou patikil vektè pwòp li yo, sa vle di [[gluon]] yo, akòz chaj koulè yo. Pou egzanp, yon gluon vèt-antired ka absòbe yon gluon ble-antiwouj pou transfòme nan ble-antired. Fenomèn sa a se majinal nan ka lòt [[Gran inifikasyon|entèraksyon fondamantal]]: foton nan, pa egzanp, pa chaje elektrik (an reyalite [[entèraksyon fèb|entèraksyon fèb la]] prezante yon karakteristik menm jan an, akòz chaj W<sup>+</sup> ak W<sup>–</sup>, men konsekans yo sou entèraksyon sa a se neglijab). Pou entèraksyon fò a, karakteristik sa a rezilta nan yon seri trè redwi nan fòs sa a, nan lòd la nan dyamèt yon adron (~{{unit|1|fm}}). Yon lòt konsekans se ke fòs ki genyen ant de kark apeprè konstan, kontrèman ak lòt entèraksyon kote fòs la pwopòsyonèl ak kare envès distans la. Si nou chèche separe de kark, nou pral gen pou depanse enèji de pli zan pli pi gwo kòm distans la ogmante. Nan kèk pwen, nou pral bay ase enèji pou kreye nouvo kark oswa antikark ki pral asosye ak kark inisyal yo pou kreye nouvo adron.

Sa eksplike lefèt ke nou pa ka obsève yon kark pou kont li; nenpòt tantativ pou izole yon kark (oswa yon gluon) mennen nan kreyasyon nouvo kark ki pral fòme yon adron ak premye a. Yo rele fenomèn sa a [[quark confinement|konfinement]]. An menm tan an, de kark trè pre ap diman kominike youn ak lòt epi yo pral gratis (tankou de pwent yo nan yon sezon prentan rilaks), se sa nou rele [[libète asymptotic]].

== Istwa ==

Jiska ane 1970 yo]] pwoton ak netwon yo te konsidere kòm [[patikil elemantè|patikil elemantè]] ak ekspresyon "entèraksyon fò" te deziyen sa nou rele jodi a [[fòs nikleyè ]] oswa menm entèraksyon rezidyèl fò. Nou te obsève yon fòs ki responsab jwenti nwayo atomik la, ki te kapab simonte repouse elektrik ant pwoton yo. Li pran non li nan efè fò sa a nan ti distans.

Apre dekouvèt [[Kark|kark]], syantis yo te reyalize ke fòs sa a ant nukleon nan distans mwayen se te an reyalite sèlman refleksyon nan entèraksyon ant kark (konsidere kòm eleman elemantè nan [[Proton |protons]] ak netwon) ak [[Gluon|gluyon yo]], ki aji nan baryon yo tèt yo. Se poutèt sa, ansyen nosyon an te ranplase pa sa yo ki nan entèraksyon rezidyèl fò, ak "nouvo" entèraksyon an yo rele "fòs koulè" oswa tou senpleman "entèraksyon fò". Apre yon syèk nan [[fizik nikleyè]], lwa fondamantal ak konstan nan entèraksyon fò yo toujou enkoni, kontrèman ak lwa Coulomb ak Newton, ki depi lontan te fòmile matematik.

== Nòt ak referans ==
{{Traduction/Référence|lang1=fr|art1=Interaction forte}}{{Referans|kolòn=}}

== Gade tou ==
=== Bibliyografi ===
* {{atik|lang=en
  |otè=Oscar W. Greenberg
  |ane=1964
  |tit=Spin ak Unitary SPIN Endepandans nan yon Modèl Paraquark nan Baryon ak Mezon
  |journal=[[Lèt revizyon fizik]]
  |volim=13
  |nimewo=20
  |doi=10.1103/PhysRevLett.13.598
  |paj=598–602}}
* {{atik|lang=en
  |otè=Mesye. Y. Han, Y. Nambu
  |ane=1965
  |tit=Twa-Triple Modèl ak Double SU(3) Simetri
  |journal=[[Revizyon fizik]]
  |volim=139
  |doi=10.1103/PhysRev.139.B1006
  |paj=B1006-B1010}}
* {{lyen konferans|lang=en
  |otè=W. Bardeen, H. Fritzsch, M. Gell-Mann
  |ane=1973
  |title=Aljèb kouran kòn limyè, ''π''<sup>0</sup> pouri, ak ''e''<sup>+</sup> ''e''<sup>−</sup> aniilasyon
  |arxiv=hep-ph/0211388
  |editè=R. Gatto
  |tit liv=Echèl ak simetri konfòm nan fizik adron
  |paj=139
  |piblikatè=[[John Wiley & Sons]]
  |id=ISBN 0-471-29292-3}}

* '''Popularizasyon travay'''
**{{ouvraj
  |otè1=Luc Valentin
  |title=Mond subatomik la
  |subtitle=soti nan kark rive nan plant nikleyè
  |piblikatè=[[Hermann (edisyon)|Hermann]]
  |ane=1997
  |total paj=309
  |isbn=978-2-7056-6043-7
}}
**{{{ouvraj
  |lang=en
  |otè1=Michel Le Bellac
  |title=Mond pwopòsyon an
  |place=Les Ulis
  |piblikatè=EDP syans
  |ane=2010
  |total paj=227
  |isbn=978-2-7598-0443-6
}}
* '''Travay teknik ki pale franse'''
**{{{ouvraj
  |otè1=Claude Cohen-Tannoudji, Bernard Diu, Franck Laloë
  |tit=Mekanik kwatik
  |piblikatè=[[Hermann (edisyon)|Hermann]]
  |ane=1997
  |total paj=890
  |isbn=978-2-7056-6074-1
}}
**{{{ouvraj
  |otè=André Rougé
  |ane=2005
  |title=Entwodiksyon nan fizik subatomik
  |piblikatè=École Polytechnique
  |isbn=978-2730212311
}}

=== Atik ki gen rapò ===
* [[Kwomodinamik Kantik]]
* [[Kontenisyon koulè]]
* [[Efè Balitsky-Fadin-Kuraev-Lipatov]]
* [[Gluon]]
* [[Elemantè entèraksyon]]
* [[Kosyon nikleyè]]
* [[Parton]]s
* [[Kark]]

=== Lyen ekstèn ===
{{Liens}}
*[https://www.franceculture.fr/emissions/la-methode-scientifique/cohesion-du-noyau-atomique-que-linteraction-forte-soit-avec-toi "Kohesion nan nwayo atomik la: ke entèraksyon an fò be with you"], ''The Scientific Method'', Kilti Lafrans, 2 mas 2021.

[[Kategori:Teyori jaden kwantik]]
[[Kategori: Kwomodinamik kwantik]]