Gade kòd pou Entèraksyon elemantè

{{Gade omonim|Entèraksyon}}
Kat '''enteraksyon elemantè''' responsab pou tout [[fenomèn fizik|fenomèn fizik]] yo obsève nan [[linivè]], yo chak manifeste pa yon [[fòs (fizik)|fòs]] yo rele '''fòs fondamantal. '''. Sa yo se [[entèraksyon fò|entèraksyon nikleyè fò]], [[Electromagnetism|entèraksyon elektwomayetik]], [[entèraksyon fèb]] ak [[gravitasyon|entèraksyon gravitasyonèl]].

Nan fizik klasik, lwa gravitasyon ak elektwomayetik yo te konsidere kòm aksyòm. Sepandan, nan [[teyori jaden pwopòsyonèl]], fòs sa yo dekri pa echanj [[patikil vityèl|vityèl]] [[boson]] yo: [[modèl estanda fizik patikil la]] dekri entèraksyon fò, fèb ak elektwomayetik, men yon teyori jaden pwopòsyon poko devlope pou gravitasyon.

Pouvwa fòs fondamantal sa yo nòmalman trè diferan (gade anba a), men si [[enèji sinetik]] patikil yo ogmante, pouvwa yo vin pi pre. Yo kwè tout kat fòs yo gen menm pouvwa a nan enèji ki trè wo ki te nan jwe jis apre Big Bang pandan epòk Planck la.

== Bonjan entèraksyon ==
[[Entèraksyon fò|Entèraksyon nikleyè fò]] gen pwopriyete sa yo:
* li responsab koyesyon tout [[adron]] yo ([[baryon]] ak [[mezon]]s), sa vle di tout patikil ki konpoze de [[quark]]; li responsab, endirèkteman, pou koezyon [[nwayo atomik|nwayo atomik]];
* reyon aksyon li limite a {{inite|2.5 e−15 m}} ({{inite|0.000 000 000 000 0025 m}}), paske [[chaj koulè]] pa parèt "toutouni" nan pi gwo distans. (gade [[Konfine koulè]]);
* li se pi pwisan nan tout entèraksyon li te ye;
* li transpòte pa [[gluon]]s.

== Entèraksyon elektwomayetik ==
[[Entèraksyon elektwomayetik]] gen karakteristik sa yo:
* li responsab pifò fenomèn chak jou: [[limyè]], [[elektrisite]] ak [[mayetis]], [[chimi]]...;
* ranje aksyon li an prensip san limit, {{ki pa klè|men an pratik, chaj pozitif ak negatif yo gen tandans netralize youn lòt;}}
* li ka atire oswa repouse selon siy chaj elektrik yo; sa a aplike tou pou sa yo rele poto Nò ak Sid nan yon leman;
* li se yon santèn fwa pi fèb pase entèraksyon an fò;
* li transpòte pa [[foton]]s.

== Fèb entèraksyon ==
[[Entèraksyon fèb|entèraksyon nikleyè fèb]] gen karakteristik sa yo:
* li responsab youn nan kalite [[radyoaktivite]], [[β radyoaktivite|beta radyoaktivite]], epi li jwe yon wòl enpòtan nan [[fusion nikleyè]] tankou nan sant [[Solèy la]];
* reyon aksyon li trè kout, {{inite|e-17 m}};
* li 10{{exp|5}} fwa mwens pwisan pase fòs nikleyè a;
* li transpòte pa [[bozon]] lou yo: [[Z boson|Z{{exp|0}}]], [[W boson|W{{exp|+}} ak W{{exp|− }}]].

== Entèraksyon gravitasyonèl ==
[[Entèraksyon gravitasyonèl]] se fenomèn fizik {{paj h'|Entèaksyon#Fizik|entèraksyon}} ki lakòz [[Gravitasyon|atraksyon]] resipwòk [[matyè|kò]] [[mas |masif]] ant yo, anba efè [[mas]] yo. Yo obsève li chak jou akòz [[Gravite|Atraksyon sou latè]] ki kenbe nou sou tè a. Gravite responsab plizyè manifestasyon natirèl: [[mare]] yo, [[òbit]] [[planèt yo]] alantou [[Solèy la]], [[sferisite]] pifò kò selès yo se kèk. egzanp. Plis jeneralman, [[Gwo-echèl estrikti linivè a|gwo-echèl estrikti linivè a]] detèmine pa gravitasyon.

[[Gravitasyon]] gen pwopriyete sa yo:
* li dominan pou gwo estrikti [[linivè a]] paske li toujou atire epi li pa kapab netralize tankou fòs elektwomayetik;
* ranje aksyon li yo san limit;
* li se pi fèb nan tout entèraksyon, {{inite|e38 fwa}} pi fèb pase entèraksyon nikleyè fò (sa vle di san milya milya milya milya milya fwa pi fèb);
* vektè li yo toujou enkoni jiska jodi a. Sepandan, sèten ipotèz pwopoze lide ke yon patikil se nan orijin nan: [[graviton an]].

== Tabular rezime ==

<center>
{| class = "wikitable"
|-
! Entèraksyon !! Teyori komen!! Medyatè!! Mass<br />(GeV/c{{exp|2}})!! Pouvwa relatif<br />apwoksimatif!! Ranje aksyon<br />(m)!! Depandans distans
|-
| Fò || [[Kwomodinamik kwatik|Kwomodamik kwantik<br />Kwomodinamik]] (QCD) || uit gluon || 0 || 1 || {{inite|2.5 e−15}} ||<math>\frac{1}{r^7}</math>
|-
| Elektwomayetik || [[Quantum electrodynamics|Quantum<br />elektwodinamik]] (QED) || foton || 0 || 10{{exp|-2}} ||∞ || <math>\frac{1}{r^2}</math>
|-
| Ba || [[Electroweak interaction|Electroweak teori]] || W{{exp|+}}, W{{exp|−}}, Z{{exp|0}} || 80, 80, 91 || 10{{exp|-5}} || 10{{exp|−18}} ||
<math>\frac{1}{r^5}</math> rive nan <math>\frac{1}{r^7}</math>
|-
| Gravite || [[Jeneral Relativite]] || graviton<br />(postule) || 0 || 10{{exp|-40}} || ∞ || <math>\frac{1}{r^2}</math>
|}
</center>

== Brèf istwa inifikasyon entèraksyon elemantè ==
{{Atik ki gen rapò|Teyori tout bagay}}
{{s-|XIX}} te wè [[ekwasyon Maxwell|inifikasyon elektrisite ak mayetis]]. Pandan {{s-|XX}}, [[Entèraksyon elektwofèb|teyori elektwofèb]] te premye devlope pou inifye elektwomayetik ak entèraksyon fèb la (pa [[Abdus Salam]), [[ Steven Weinberg (fizisyen)|Steven Weinberg ]], [[Sheldon Glashow|Sheldon Lee Glashow]], [[Prize Nobel nan Fizik]] an 1979). Entèraksyon fò a te kapab inifye nan ane 1970 yo ak de premye yo bay Lè sa a, [[modèl estanda nan fizik patikil]]<ref>{{Web link|title=The Standard Model |url=http:// home.cern /fr/about/physics/standard-model |site=CERN |accessed on=2016-05-06}}.</ref>, ki gen prediksyon yo te verifye yon ti tan apre nan [[patikil akseleratè|patikil akseleratè]]. Sepandan, menmsi yo dekri entèraksyon sa yo nan yon kad komen, entansite twa fòs yo, yo rele tou {{paj h'|Konstan kouple|konstan kouple}}, yo pa menm. Konstan sa yo se sèlman konstan nan yon sans apwoksimatif. Valè yo chanje depann sou seri enèji ki konsène yo. Lefèt ke konstan nan kouple nan entèraksyon an fèb varye pi vit pase sa yo ki nan elektwomayetik te fè inifikasyon yo relativman fasil, osi byen ke verifikasyon an eksperimantal nan inifikasyon sa a. Ranje enèji kote yo rankontre toujou aksesib a eksperyans akseleratè yo.

Objektif [[teyori]] yo nan [[gran inifikasyon]] se pou bay, sou yon bò, yon deskripsyon inifye twa fòs kote yo ta pataje menm konstan kouple a (yon deskripsyon ki ta valab sou echèl yo). nan gwo enèji nan lòd {{inite|e15 [[electron-volt|GeV]]}}), epi, yon lòt bò, yon mekanis kote simetri sa a ant twa fòs yo kraze nan echèl enèji ke nou. yo ap obsève kounye a.

Finalman, tout deskripsyon sa yo pa mansyone [[gravitasyon]], enfliyans nan ki rete neglijab toutotan enèji ki enplike yo ba konpare ak [[Planck units#Planck units: basic units|echèl Planck]] la. lòd {{inite|e18 GeV}}, men ki gen konstan kouple efikas nan enèji sa a matche ak lòt entèraksyon yo. Kòm teyori [[Big Bang la]] di ke [[Linivè a]] te fè eksperyans nan premye moman li yo yon faz trè cho ak trè dans, yo rele [[epòk Planck]], yo admèt ke yon deskripsyon kòrèk. nan Linivè primè sa a mande pou genyen yon [[gravite pwopòsyon|teyori gravitasyon pwopòtik]]. Plizyè teyori kandida yo ap devlope pou bay gravite pwopòsyon sa a. Se sou yon bò [[teori fisèl]], ki vize tou pou dekri lòt entèraksyon yo nan echèl sa yo (nou pale de [[teori tout bagay]]), ak [[ gravite pwopòsyon bouk la]], ki se mwens anbisye epi sèlman vize dekri gravite pwopòsyon san yo pa enkli lòt entèraksyon.

== Nòt ak referans ==
{{Références}}

== Gade tou ==
=== Lyen ekstèn ===

* [http://www.cea.fr/comprendre/Pages/matiere-univers/essentiel-sur-4-interactions-fondamentales.aspx Kat entèraksyon fondamantal yo], [[Komisyon enèji atomik ak enèji altènatif| CEA]]

=== Atik ki gen rapò ===
* [[Kronoloji Fizik Mikwoskopik]]
* [[Fizik patikil]]
* [[Chan (fizik)]]
* [[Teyori kalib]]
* [[Teyori tout bagay]]


[[Kategori:Teyori tout bagay]]
[[Kategori:Fizik teyorik]]