Gade kòd pou Desanm

{{Gade omonim|Desanm (menm non)}}  
   
{{Infobox istorik mwa nan ane a|desanm|Les Très Riches Heures du duc de Berry décembre.jpg|Desanm, ekstrè ''[[Les Très Riches Heures du duc de Berry|Très Riches Heures du duc de Berry]] ' ' (anviwon 1410-1416 Lè sa a, ane 1440), [[Condé museum]], Chantilly, ms.65, f.12.}}
 
'''Desanm''' se douzyèm ak dènye [[mwa]] kalandriye [[Gregoryen|Gregoryen]] ak [[Jilyen|Jilyen]]. Mwa sa a dire 31 jou. Se premye mwa [[ivè]] nan [[emisfè nò a]] ak premye mwa [[ete]] nan [[emisfè sid la]] ([[solstis la]] fèt [[20 desanm|20]], [[21|21]], [[22|22]] oswa [[23]]).

Non li soti nan [[Laten]] "decem", ki vle di dis paske se te dizyèm mwa ansyen [[kalandriye women an]].

== Istwa ==
[[Image:Crescenzi calendar.jpg|vignette|Nan ''Ruralium commodorum opus'' [[Pierre de Crescent]], mwa desanm nan senbolize pa touye kochon an.]]
Orijinèlman nan [[Ansyen kalandriye Women an|Kalandriye Women yo konnen kòm Romulean]] ki gen ladann dis mwa<ref>Se [[Ovid]], ''The Fastes'' I, ki eksplike chwa sa a nan [[sistèm desimal]] 30-34: “Dis mwa ase pou timoun nan soti nan vant manman l.”</ref>, Desanm (nan [[Laten]] ''[[Desanm (laten)|Desanm]]'', soti nan ''decem'', dix ak sifiks ''{{Lang|la|bris}}'' petèt soti nan ber Latin "pou pote", oswa nan ekspresyon ''{{Lang|la|ab. [[wikt:imbre|imbre]]}}'', «apre nèj yo<ref>{{Liv|otè1=Émile Biémont, Jean-Claude Pecker|tit=Ritm tan. Astwonomi ak kalandriye|editè= De Boeck Supérieur |year=2000|passage=220|isbn=|li sou entènèt={{Google Books|JILppMkRJMC}}}}.</ref>") se dizyèm mwa nan ane a. [[Ansyen Wòm|Women yo]] yo te pran abitid pèsonifye ak divinize tout reyalite yo ke yo gen difikilte pou eksplike (tankou sik anyèl la), yo mete "bon" bondye yo sou yon bò, epi sou lòt la. bondye "move" yo, epi pran swen pou mete tèt yo anba pwoteksyon premye a, pou pwoteje tèt yo kont dezyèm lan<ref>{{Liv|otè1=Jean-Claude Even|title=Kalandriye Women: metòd rechèch ak verifikasyon dat. , depi Julius Caesar rive nan ane 2000|editè=J.C. Menm|ane=1980|pasaj=33|isbn=}}.</ref>. Kidonk, nan kalandriye women sa a, se sèlman kat premye mwa yo nan ane a ki pote (oswa gen rapò ak) bondye pwoteksyon, twa ladan yo se an reyalite deyès: [[Mas (mwa)|Mas]] ([[Mas (mwa)|mwa). mwa mas]]) dedye a [[Mas (mitoloji)|Mas]], [[Aprilis]] ([[Avril|mwa avril]]) dedye a [[Afrodit]], [[Maius]] ([[Me|mwa me]]) nan onè [[Maia (deyès women)|Maia]], [[Iunius]] ([[Jen|mwa jen]]) nan onè [[Juno]] . Èske lòt mwa yo te gen mwens valè pase sa anvan yo nan je Women yo oswa, jan {{Lien|Thomas George Tucker}} kwè, yo te bay enpòtans sèlman nan kat premye mwa yo<ref>Tankou kat mwa yo nan [ [Kalandriye Repibliken]]: [[germinal]], [[floréal]], [[prairial]], [[messidor]].</ref> ki kontwole planifikasyon travay agrikòl<ref>{{Travay| lang= ht|author1=Thomas George Tucker|title=Diksyonè etimolojik Latin|editè=Halle|ane=1931|pasaj=57}}.</ref> ? Poutan, sis dènye mwa yo nan moman sa a sèlman deziyen pa nimewo ki plase yo epi ki pèmèt yo distenge yo pandan ane a: [[Quintilis]] pou senkyèm mwa a, [extilis]]ou sizyèm lan. , [[Septanm (latin)|Septanm]] pou setyèm lan, [[Oktòb (latin)|Oktòb]] pou uityèm lan, [[Novanm (latin)|Novanm]] pou nevyèm lan, [[Desanm ( Latin)| Desanm]] pou dizyèm lan. Nan kontèks sa a, [[Mas (mwa)|Mas]] se premye mwa ane women an pou onore fondatè Wòm [[Romulus and Remus|Romulus]] ki gen papa bondye Mas<ref>[[ Ovid] ], ''The Fastes'' I, 40</ref>men tou pou onore bondye agrikòl la ak vanyan sòlda<ref>Mas baze sou yon radikal [[Komen Indo-Ewopeyen|Indo-Ewopeyen]] *''Māwort - '', ki deziyen yon divinite ki gen atribi lagè, men tou fètil ak agrikòl. {{Liv|lang=en|otè1=J. P. Mallory, Douglas Q. Adams|title=Ansiklopedi Kilti Indo-Ewopeyen|editè=Taylor & Francis|ane=1997|passage=630-631|isbn=}}.</ref>: Divinite Women sa a ap dirije sezon prentan , ak retounen nan bon tan favorab agrikilti<ref>Nan Astwoloji, {{1e}} [[decan]] nan [[Aries (astrology)|Aries]] se [[Mas (planèt)| planèt Mas ki gouvène. ]] epi li koresponn ak rezirèksyon ane a, dimanch maten byen bonè nan yon nouvo sik.</ref>, epi li inogire nan kalandriye a nouvo ane ki mete fen nan [[Sesefe|tradisyonèl trèv militè louvri nan mwa oktòb la<ref> Peryòd sa a koresponn tou ak mwa [[mouharram]] ki te make nan [[kalandriye Mizilman an]] kòmansman yon peryòd kat mwa pandan ke yo te dwe obsève yon trèv sakre pandan tout moun.Ostilite a te dwe sispann nan setyèm mwa kalandriye a, [[rajab la]]. {{Liv|author1=Pierre Cuperly|title=Fete ak lapriyè nan gwo relijyon yo|editor=Editions de l'Atelier|year=2005|passage=38|isbn=}}.</ref> nan fen mwa fevriye<ref> {{Atik|otè=[[Joël Schmidt]]|tit=Mas, Papa nou|periodik=[[Istwa]]|dat=Mas 1979|nimewo=10|paj=93}}.</ref>. Dapre tradisyon otè Latin yo rakonte yo ([[Ovid]], [[Varron (ekriven)|Varron]]), kalandriye a pase a 12 mwa, swa anba [[Numa Pompilius]], swa anba ''[[ decemvir]]i'' alantou 450 BC. BC ak janvye vin premye mwa [[kalandriye women|sa yo rele kalandriye Pompilian]] pou yo ka pote kòmansman ane a pi pre [[solstis sezon fredi a]] ki mete fen nan sezon mò a epi kòmanse renouvèlman solèy la. Sepandan, yo idantifye ane women yo pa dat eleksyon de [[Konsil (Ansyen Wòm)|konsil]] yo, ki te pran biwo nan  1e me ak 15 mas anvan 53 Av.JK <ref>{{Liv|language=in|otè1=Broughton Richmond|title=Mezi Tan ak Konstriksyon Kalandriye|piblikatè=Brill Archive|ane=1956|pasaj=113}}.</ref> . Kòmanse ane konsilè a te fikse pou {{1e}} janvye lè [[kalandriye Jilyen an]] te etabli nan 45 Av.J-K [[Julius Caesar]] fè li kòmanse pa jisteman sou solstis sezon fredi a men sèlman nan jou [[lalin nouvèl la]] ki dirèkteman swiv li, nan lòd yo akomode mantalite Women yo, ki abitye ak la. [[linè ane]]<ref>{{Liv|otè1=Jean-Paul Parisot|otè2=Françoise Suagher|tit=Kalandriye ak kwonoloji|editè=Masson|ane=1996|pasaj=65 |isbn=}}.</ref>.

Nan [[Mwayennaj la]], peyi lakretyente yo te itilize [[kalandriye Jilyen an]] e yo te kòmanse nimero ane a nan yon fèt relijye enpòtan, [[25 desanm]] ("Stil Nativite"' nan [[Jezi). ]]), [[25 Mas]] (''Stil Florentin'' oswa ''Stil [[Anonsyasyon an]]''), menm nan [[Pak]] (''Stil Pak'') kòm nan sèten rejyon [[Lafrans|Fransè]]<ref>{{Liv|otè1=René Kahn|tit=Règleman tanporèl ak teritwa iben|subtitle=ki abite espas ak tan yon vil|piblikatè=L'Harmattan|ane=2007 |pasaj=65-66|isbn=}}.</ref>. Sepandan, kalandriye medyeval yo te kontinye montre ane yo dapre koutim Women an, nan douz kolòn ki soti janvye rive desanm. Apati [[Bonè Mwayenaj]], otorite relijye yo te bay epòk litijik lè yo te entèdi pou selebre maryaj<ref>Anmenmtan, yo te defini {{Sitasyon|jou ak peryòd kote [[relasyon seksyèl]] yo entèdi. Nan {{s-|VII}}, lè w ajoute dimanch, jou ferye, fèt relijye, jèn, peryòd gwosès ak soulajman, relasyon seksyèl ant mari oswa madanm yo entèdi pou 273 jou pa ane! Nan {{s-|XV}}, abstinans seksyèl yo pral redwi a 120 jou}}. {{Liv|otè1=[[Alain de Benoist]]|tit=Fanmi ak sosyete|subtitle=orijin, istwa, aktyalite|editè=Éditions du labyrinthe|ane=1996|pasage=92-93|isbn=}} . </ref>: sa ale, selon rejyon an, soti nan [[Lavan]] rive nan oktav Epifani Seyè a, soti nan [[Septuagesima]] rive nan [[oktav Pak la] ], depi dimanch anvan an. [[Rogasyon]] jiska setyèm jou apre Pannkòt la, konsa mwa desanm nan, ki make pa [[Lavan]], se yon peryòd mwens favorab pou maryaj<ref>{{Liv |title=Sipèvizyon relijye fidèl yo nan Mwayennaj la ak jiska Konsil Trent la: pawas la, legliz la, swen pastoral, devosyon|editè=Komite travay istorik ak syantifik|ane=1985|pasage=409|isbn =}}.</ref>. An Frans, Desanm etabli kòm |Les Très Riches Heures du duc de Berry décembre.jpg|Décembre, extrait de ''[[Les Très Riches Heures du duc de Berry|Très Riches Heures du duc de Berry]] ' ' (anviwon 1410-1416 Lè sa a, ane 1440), [[Condé museum]], Chantilly, ms.65, f.12.'' lè wa Charles IX deside, pa [[Edikt Roussillon]] an [[1564 ]] , ke ane a ta kòmanse kounye a nan {{1ye janvye}}<ref>{{Liv|otè1=Didier Philippe|title=Ti glosè jou ferye relijye ak eksklizyon|editè=Albin Michel|ane=2003|pasaj=79 |isbn =}}.</ref>. Pap [[Gregory XIII]] pwolonje mezi sa a nan tout lakretyente a ak adopsyon an [[1582]] kalandriye gregoryen an]] ki te piti piti aplike nan Eta Katolik yo, tou dousman nan rès mond lan (Turkey). te sèlman adopte refòm sa a an 1926)<ref>Émile Biémon, {{opcit}}, p. 240</ref>. Men, menm nan peyi kretyen, aplikasyon an nan refòm sa a rete trè inegal. Kidonk pandan plizyè syèk, li pa t estraòdinè pou de vilaj vwazen yo te kapab selebre semèn Nwèl apa, oswa pou peyizan yo revòlte kont jou yo (fèye, travay) yo te "vòlè" nan men yo nan ajiste kalandriye a<ref> {{Liv|otè1=Michele La Rosa|tit=Tan, sitiyasyon ak kondisyon travay|editè=F. Angeli|ane=1999|pasaj=103|isbn=}}.</ref>. An Frans, lòd kat dènye mwa yo nan ane kalandriye a an pati konsève nan redaksyon aktyèl la nan zak yo jiska [[Revolisyon franse|Revolisyon an]] e menm pandan {{s-|XIX}} : VIIbre, 7bre oswa 7<sup>bre</sup> (Septanm); VIIIbre, 8bre oswa 8<sup>bre</sup> (Oktòb); IXbre, 9bre, 9bre oswa 9<sup>bre</sup> (Novanm); Xbre, 10bre oswa 10<sup>bre</sup> (Desanm)<ref>{{Liv|otè1=J. Ph Wagner|title=Matematik ak kontablite agrikòl pou itilizasyon edikasyon ak kiltivatè a|editè=Wesmael-Charlier|year=1891|pasage=37}}.</ref>. Kidonk, [[etimoloji latin]] mwa desanm nan toujou raple jodi a lòd mwa sa a te fèt nan ane [[kalandriye women an|sa yo rele kalandriye ponpilyen an]]: kounye a nan douzyèm pozisyon, se te “la”. dizyèm» ane a<ref>{{Liv|otè1=Jean Lefort|title=Lejand kalandriye yo|editè=Pou syans|ane=1998|pasage=38|isbn=}}.</ref>.

== Aktivite sosyal ak ekonomik ==
{{Gade tou|Jounen Entènasyonal#Desanm {{!}} jou entènasyonal nan mwa Desanm}}

Nan emisfè nò a, mwa sa a make pa sik [[Lavan]] ak devlopman nan sentòm sezon fredi [[depresyon sezonye]] nan sijè predispoze<ref name="Besnard160">{{Liv |author1=[[ Philippe Besnard]]|title=Moral ak atitid fransè yo pandan tout sezon yo|editè=Balland|ane=1989|pasage=160|isbn=}}.</ref>. Nouvèl chak semèn yo te wè lavant yo bese, odyans televizyon te bese sevè nan fen mwa a<ref name="Besnard161">{{Book|author1=[[Philippe Besnard]]|title=Moral ak atitid fransè yo pandan tout sezon yo| Piblikatè=Balland|ane=1989|passage=161|isbn=}}.</ref>. Jou ferye Nwèl yo asire machann yo pi bon woulman, menm jan ak pikpokèt yo<ref>{{Book|author1=Marc Schwob|title=Les Rhythmes du corps|editor=Odile Jacob|year=2007|passage=155 -156|isbn= |li sou entènèt={{Google Books|jW4yAAAAQBAJ}}}}.</ref>.

Nan Lafrans, nan [[Almanak repibliken|kalandriye Repibliken an]], Desanm te abòde mwa [[frimè]] ak [[Nivôse]]. Mwa sa a make nan lavi politik pa [[trèv patisye yo]]. Toujou nan peyi sa a, li distenge pa yon vag [[omisid]] ki pote li prèske nan nivo Jiyè pou touye moun pandan ke [[swisid]] yo ap vin pi rar. Li karakterize tou pa ogmantasyon nan vòl nan dezyèm kay<ref name="Besnard161"/>.

=== Selebrasyon fiks ===
[[File:Crèche Egreville.jpg|thumb|Crèche Nwèl]]
Selebrasyon ki gen dat fiks yo endike nan seksyon selebrasyon [[Ephemeris (kalandriye)|efemeris]] Desanm anlè a.

Mwa sa a se sitou make pa [[Sen-Nikola (fete)|Sen Nikola]] 6, [[Nwèl|Nwèl la]] 24, [[Nwèl]] 25, [[Lavèy nouvèl ane]]  sou 31 la.

=== Selebrasyon mobil ===

2yèm dimanch la se [[Jounen Entènasyonal Timoun an favè radyo ak televizyon]] ([[UNICEF]]. {{3|Vandredi}} se selebre [[Pull de Christmas|World Christmas Sweater la. Jou]].

== Astwonomi ==
Mwa sa a make pa plizyè [[Lapli Meteò|Lapli Meteò]]. Pami [[lis meteyorit yo]] sa yo: [[Andromedas]] (soti 25 septanm rive 6 desanm, ak yon pik alantou 9 novanm), {{lien|fr=Canis minorides|lang=en|trad= Canis- Minorid}} (soti 4 desanm rive 15 desanm, ak yon pik alantou 10 desanm), [[Koma Berenicidal]] (soti 12 desanm rive 23 desanm, ak yon pik alantou 16 desanm), [[Jeminid]] (mi-desanm , ak yon pik ant 12 ak 14 desanm), {{lien|fr=Monocerotides|lang=en|trad=Monocerotids}} (soti 7 desanm rive 20 desanm, ak yon pik alantou 9 desanm), {{lien|fr= Phoenicides|lang=en|trad=Phoenicids}} (soti 28 novanm rive 9 desanm, ak yon pik alantou 6 desanm), [[Quadrantides]] (anjeneral an janvye men ka kòmanse an desanm), {{lien|fr=Sigma hydrides|lang=en|trad=Sigma Hydrids}} (soti 3 pou rive 15 desanm, ak yon pik alantou 12 desanm) ak [[Ursides]] (soti 17 pou rive 26 desanm, ak yon pik alantou 22 desanm).

== Tradisyon ak sipèstisyon ==
=== Senbòl ===
Koulè ki asosye ak mwa desanm nan se ble, kidonk [[turkwaz (koulè)|tirkwaz]], [[lapis lazuli]], [[zikon]] ble ak [[tanzanite]] se {{link|fr= birthstone|lang=en|trad=Birthstone|text=birthstones}} pou moun ki te fèt nan mwa desanm<ref>{{Liv|language=en|author1=Rayner W. Hesse| title=Bijou Atravè Istwa. Yon ansiklopedi|piblikatè=Greenwood Publishing Group|ane=2007|passage=24|isbn=|li sou entènèt={{Google Books|DIWEi5Hg93gC}}}}.</ref>. [[Flè fèt la]] se {{link|fr=Narcissus papyraceus|lang=en|trad=Narcissus papyraceus|texte=narcissus paperwhite}} ak [[Holly]]<ref>{{Web link|url = https://www.lesoleil.com/maison/horticulture/votre-fleur-de-naissance-bis-79602acb82aec71e0305c32b27cec6df|title=Flè nesans ou|author=Larry Hodgson|date=2 fevriye 2013|casite=lapresse }}.</ref>.

=== Astwoloji ===
Desanm, nan [[astwoloji]], kòmanse nan twopik astrolojik lwès la ak [[solèy la]] nan siy [[Sagittarius (astwoloji).)|Sagittarius]] epi li fini sou siy [[Capricorn (astwoloji)|Capricorn]].

=== Pawòl mwa a ak entèpretasyon ===

Kilti popilè yo te envante pawòl move tan pou evite ensètitid. Nan pawòl sa yo ki sèlman reflete yon reyalite pou peyi tanpere nan emisfè nò a, nou distenge de gwoup: previzyon a kout tèm jeneralman devlope apati konesans anpirik (maren, kiltivatè, forè) epi ki gen yon sèten fyab; previzyon alontèm ki baze sou kalandriye a epi ki pa gen fyab<ref>{{Liv|otè1=Éric Diot|title=Meteo ki soti A rive Z|piblikatè=Stock|ane=2006|pasaj=27 |isbn=}}.</ref>.

Men yon lis kèk pawòl ki gen rapò ak mwa sa a ak entèpretasyon yo<ref>{{Liv|author1=Louis Dufour|title=Meteyoloji, kalandriye ak kwayans popilè: orijin majik-relijye, pawòl yo|editè=A. Maisonneuve|year=1978|passage=49-51|isbn=}}.</ref>:

* "An Desanm, fè ti bwa, epi al dòmi", "Desanm nèj se angrè pou tè a", "Desanm frèt twò rich, pa fè peyizan an rich", "Desanm se jou mò yo, si ou pa vle mouri ankò, abiye pi fò", "Desanm pye blan ap vini: yon ane nèj se yon ane nan bon. »
Yon mwa Desanm frèt ak lanèj pèmèt [[vernalizasyon]] favorab rekòlte yo, yon mwa ki twò frèt "griye" plantasyon yo.
* “Lè [[Lavan]] yo seche<ref>Lavan se nòmalman peryòd Desanm</ref>, abondan ane a pral”, “soti Jounen Tout Sen rive Lavan, pa janm twòp dlo ni van. » (pawòl ki soti nan [[Midi de la France|Midi Toulouse]], ki soti nan [[Overgne]]), "ki plante nan Lavan, genyen yon ane alè", "tankou Lavan, tankou sezon prentan"
Yon Desanm ki pa mouye anonse bon rekòt
* "Desanm twò bèl, ete nan dlo a"
* "Si nan mwa desanm frèt ak nèj te genyen, bèl ak lajwa pral mwa me ou a"<ref name="Cosson">{{Liv|language=fr|prenon1=Gabrielle|ti non1=Cosson|title=Diksyonè nan pawòl nan tèritwa Lafrans|editè=Larousse|location=Paris|ane=2010|paj total=380|pasaj=27 ak 105|isbn=978-2-03-585301-1|prezantasyon sou entènèt=https://liv .google .fr/books?id=hWBaYgEACAAJ&dq=%22dictionnaire+des+dictons%22+cosson}}.</ref>.
* "Nou bezwen avent frèt ak sèk si nou vle bwè sèk"<ref name="Cosson"/>
* “Fè rezèv vyann pou sale nan mwa desanm”<ref>{{Liv|otè1=Geneviève Bollème|title=La Bible Ble. Antoloji literati popilè|piblikatè=Flammarion|ane=1975|passage=280|isbn=}}.</ref>.

== Toponimi ==
Non plizyè kote, wout, sit oswa bilding, ki soti nan peyi oswa rejyon ki pale franse, genyen non mwa sa a avèk oswa san [[dat]], nan divès òtograf.
{{Atik detaye|Desanm (odonimi)}}

== Nòt ak referans ==
{{Références}}

== Gade tou ==

{{Lòt pwojè
 |commons=Category:December
}}

=== Atik ki gen rapò ===

* [[Desanm nan lalwa]]
* [[:Kategori:Desanm]]


[[Kategori:Desanm| ]]