Gade kòd pou Demografi

{{eboch}}
[[File:World population.PNG|thumbnail|350px]]
[[File:Worldpopulationgrowth-billionsFr.jpg|thumb|350px|Kantite ane (an wouj) pou popilasyon mondyal la ogmante pa yon milya moun. Kalite tablo sa a gen ladan alafwa yon dimansyon evalyasyon demografik retrospektiv ak yon [[previzyon demografik]] (pwojeksyon demografik pou peryòd 2010/2050). Nimewo a nan parantèz endike ane a kote papòt la nan yon milya èt imen yo te rive nan]]

'''Demografi''' se etid kantitativ ak kalitatif sou karakteristik [[popilasyon]]yo ak [[dinamik popilasyon yo|dinamik yo]], ki baze sou tèm tankou [[natalite]], [[fètilite]] , [[mòtalite]], [[Maryaj|nyans]] (oswa konjigalite) ak [[migrasyon imen|migrasyon]].<ref>http://www.glencoe.com/sec/science/mlg/hss/Creole_hs_D.pdf</ref>

Demograf la analize varyasyon fenomèn sa yo nan tan ak espas, dapre orijin sosyo-ekonomik ak kiltirèl.

Sou baz sa a, [[previzyon demografik la]] kapab etabli diferan senaryo evolisyon: tandans, altènatif, kriz oswa dezòd, elatriye.

Ogmantasyon nan [[popilasyon mondyal la]], sitou depi [[revolisyon endistri]] ak akòz avansman nan medikaman, te vin tounen nan {{s-|XX}} yon [[eksplozyon demografik]] trè rapid (up a 1 milya plis èt imen chak 12 ane, sitou nan [[peyi Sid yo]]) san dout ki mennen nan yon seri de efè enpòtan sou evolisyon sosyete ak nasyon nan [[mond (linivè)|mond la]], ki ka konstitye - pi lwen pase yon sèten papòt - yon fren nan [[devlopman imen (ekonomi)|devlopman]]. Se konsa, tèm kontanporen [[devlopman dirab]] jodi a entegre kesyon ki toujou trè kontwovèsyal pou kontwole evolisyon nimerik popilasyon yo ak [[migrasyon imen|migrasyon yo]].

Se poutèt sa demografi se nan sant la nan '''politik popilasyon yo''' (an patikilye, sa yo ki nan limite nesans pou peyi tankou [[Repiblik Pèp la Lachin|Lachin]]), '''politik imigrasyon''', men tou '''politik sosyal yo''' nan anpil peyi, an patikilye pou sistèm asirans sosyal yo, ki gen prévisions yo baze sou antisipasyon kantite moun ki pa gwoup laj: jèn moun, [[popilasyon aktif]], retrete, ki kalkile gras avèk pousantaj nesans, lanmò ak fètilite, pami lòt moun.

Plis resamman, metòd ak zouti demografik yo te ale pi lwen pase kad disiplin yo dwe itilize nan pi laj domèn syans imen aplike yo ak an patikilye nan domèn [[etid sou mache]] oswa etid sou [[zòn chalandiz]] yo nan lòd yo pi bon "segman" ak "sib" pwofil konsomatè de pli zan pli enpòtan.


== Istwa ==
=== [[Antikite]] ===
Malgre ke tèm "demografi" a parèt jis nan ane 1855 (avèk Achille Guillard, nan ''Elements of human statistics, or comparative demography'')<ref>Jacques Vallin, ''Demography'', La Découverte, 2005 p. 5.</ref>, kòm konesans, demografi te prezan nan anpil kilti ak sivilizasyon, tankou sa yo ki te reyisi youn ak lòt nan [[Lachin]] ak [[End|Lend]], nan [[Ansyen Lagrès]]<ref>J . Moreau. ''Teyori Demografik nan Antikite grèk'', 1949, 4, 597-614.</ref> ak nan Lwès la nan [[Ansyen Wòm]]<ref name="Srivastava2006">[https://books.google.es/books?id=oNcflpmW3BUC&pg=PA1&lpg=PA1&dq=studies+in+demography&source=bl&ots=Y1QFr3LGxP&sig=xJkW1mxVL6XS-Gij0tOpOsFZA9E&hl=es&ei=qdjRS8DjMsGC8gbj4Ii_Dw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CCMQ6AEwAQ#v=onepage&q&f=false S.C.Srivastava , '' Etid nan demografi'', p. 39-41].</ref>.

Yo jwenn li nan ansyen Lagrès nan ekriti [[Ewodòt]], men tou nan [[Tusidid]], [[Ipokrat]], [[Epikur]], [[Protagoras]], [[Polos (retorisyen)| Polos]], [[Platon]] ak [[Aristotle]]<ref name="Srivastava2006"/>.

Pami Women yo, yo jwenn li pami politisyen, ekriven ak filozòf tankou [[Sicero]], [[Seneca]], [[Plini ansyen an]], [[Mak Aurelius]], [[Epictetus]], [[Cato Elder]]; [[Columelle]] te eksprime tou lide enpòtan sou sijè sa a<ref name="Srivastava2006"/>.

=== [[Mwayennaj]] ===
Plizyè pansè kretyen medyeval yo te konsakre anpil tan pou demanti lide klasik sou demografi. Sa a se pa egzanp ka [[Guillaume de Conches]]<ref name="Biller2000">Peter Biller, ''The measure of multitude: Population in medieval thought''. medium thought); [https://books.google.es/books?id=LnqlgqeYhwYC&pg=PA312&lpg=PA312&dq=Nicole+Oresme+on+demographics&source=bl&ots=1RB9HPQrvY&sig=RtvI_JuQ4SGR0QYfa7ptB5eDW1w&hl=es&ei=kdLRS8SJBcO78gbWg8jNDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CBkQ6AEwAA#v =onepage&q&f=false Li nan Google Book].</ref>, [[Barthélemy of Lucca]] (ki rele [[Ptolemy of Lucca]])<ref name="Biller2000"/>, [[Guillaume d'Overgne ( evèk Paris)|Guillaume d'Overgne]]<ref name="Biller2000"/>, [[Guillaume de Pagula]]<ref name="Biller2000"/> ak [[Ibn Khaldun]]<ref>[[Andrey Korotayev ]], Artemy Malkov, & Daria Khaltourina (2006). ''Entwodiksyon nan makrodinamik sosyal: makromodèl kontra enfòmèl ant kwasans sistèm mondyal la''. Moskou: Sovyetik, {{ISBN|5-484-00414-4}}.</ref>. [[Robert Wallace]] nan {{s-|XIII|e}} (nan ane 1233), estime kantite gason ki te egziste sou glòb la nan epòk li a se {{nombre|40231860416| moun. }}, tout soti nan yon koup komen<ref>Robert Wallace, ''Yon disètasyon sou nimewo limanite nan tan ansyen ak modèn'', {{2nd|edisyon}}, Edinburgh, 1809, nan-8° .</ref>

=== Soti nan [[Renesans]] rive nan [[Limyè]] ===
''Obsèvasyon Natirèl ak Politik... sou Bills of Mortality'', [[1662]]] [[John Graunt]] gen yon fòm primitif [[tablo mòtalite]]. Matematisyen, tankou [[Edmond Halley]] te devlope tab mòtalite kòm baz matematik pou premye fòm kalkil asirans vi, menm sekirite sosyal tankou Henry de Boulainvilliers, Faiguet de Villeneuve, du Beissier de Pizany nan Eden<ref>J. Hecht. ''Twa précurseurs de Sekirite Sosyal nan {{18th|s}} syèk la: Henry de Boulainvilliers, Faiguet de Villeneuve, du Beissier de Pizany d'Eden'', 1959, 1, {{p.|73-88}} .</ref>.

Lè sa a, etid demografi a te ranfòse ak [[Istwa bous yo#Nan Jenèv, kafou ant variole, matematik ak rentes lavi|pwogrè enpòtan nan esperans lavi ak estimasyon li]] ki te fèt nan mitan {{s-|XVIII|e}}, gras a [[Tablo lavi]] ki te pibliye pa [[Antoine Deparcieux (1703-1768)|Antoine Deparcieux]] ([[1746]], [[Théodore Tronchin]] ([[1748]] ]]), [[Pehr Wilhelm Wargentin]] ([[1749]]), [[Thomas Simpson]] ([[1752]]), [[Johann Peter Süssmilch]] ([[1761]]), oswa menm [[Daniel Bernoulli]] ([[1763]]).Youn ladan yo, [[Pehr Wilhelm Wargentin]] te kreye an [[1749]] [[Tabellverket]], ki rele "Bureau des Tables", premye enstiti estatistik. nan mond lan, ki te soti nan premye resansman ke [[Peyi Wa ki nan Sweden]] te bay lòd Legliz Syèd la fè nan [[1686]].

Yo bay [[Richard Price]] premye liv sou enprevi lavi ki te pibliye an [[1771]]<ref>E.J. (Jack) Moorhead, ''Our Yesterdays: the History of the Actuarial Profession in North America, 1809-1979'', FSA, (1/23/10–2/21/04), pibliye pa Society of Actuaries nan okazyon santyè pwofesyon an an 1989</ref>, apre sa [[Augustus de Morgan]] "''On the application of probabilities to the capries of life''" ([[1838]] )<ref> [[[[Augustus de Morgan]], ''The History of Insurance'', Vol 3, Edited by David Jenkins and Takau Yoneyama (1 85196 527 0): 8 Volim Set: (2000) Disponibilite: Japon: Kinokuniya). </ref>.

An 1778, [[Jean-Baptiste Moheau]] pibliye ''Rechèch ak konsiderasyon sou popilasyon an Frans''<ref>Moreau, ''Rechèch ak konsiderasyon sou popilasyon Lafrans''Pari, 1778, nan- 8°. </ref>, ki konpare fòs ak gwosè gason an selon peyi yo, men ki enterese tou nan kantite relatif nesans gason ak fanm (li note ke gen 16 nesans gason pou 15 fanm. Moreau li enterese tou nan pwofesyon ki detwi sante, elatriye. Ann mansyone tou demograf Venetian [[Giammaria Ortes]], konsidere kòm yon ''demograf pre-malthusian''<ref>Hans Overbeek, https://web.archive.org/web/20150924160729/http://www.persee.fr/articleAsPDF/pop_0032-4663_1970_num_25_3_14623/article_pop_0032-4663_1970_num_25_3_14623.pdf Un démographe prémalthusien au {{s-|XVIII}} : Giammaria Ortes], In: Population, {{25e|année}}, {{n°|3}}, 1970 {{p.|563-572}}.</ref>{{,}}<ref>Gonnard. Un précurseur de Malthus. Revue d'économie politique, 1904.</ref>, ainsi que le Chinois Hong Liang Ki<ref>J. Chesneaux. ''Un prémalthusien chinois : Hong Liang Ki'', 1960, 1, 89-95.</ref>.

Nan fen {{s-|XVIII|e}} la, [[Thomas Malthus]] te konkli ke, si pa gen anyen yo te fè pou diminye epi estabilize demografik moun nan, [[kwasans demografik]] ta nan kalite [[eksponansyèl|kwasans eksponansyèl]], ak risk pou kwasans popilasyon an rive depase kwasans [[pwodiksyon manje]], ki mennen ale nan [[grangou]] ak ogmante [[povrete]] (gade [[Malthusianism]]). Souvan konsidere Malthus kòm kreyatè konsèp [[sipopilasyon]] ak limit "[[kwasans ekonomik|kwasans]]".

== Demografi ak anviwònman ==
Avètisman ki gen rapò ak danje eksplozyon demografik la ak [[surpopulasyon an]] te nan mitan nesans mouvman anviwònman an nan ane 1960 ak ane 1970. Nan liy ak travay [[Thomas Malthus]], [[La Bombe P ]] pa [[Paul R. Ehrlich]] te anonse an 1969 gwo grangou nan ane 1980 yo akòz eksplozyon popilasyon mondyal la. [[Rapò Meadows]] 1972 pou [[Club Rome]] te idantifye tou kwasans popilasyon an kòm yon gwo kòz kriz anviwònman an.

Depi lè sa a, kesyon demografik la te lajman pran yon plas dèyè nan diskou ak politik anviwònman an. Sa a se eksplike pa konpleksite nan lyen ki genyen ant anviwònman ak demografi. Yon konpleksite demograf Jacques Véron retrase nan ''Demografi ak ekoloji''. Enpak anviwonman yon popilasyon depann de gwosè l, men tou de fason l viv. Sa vle di ke yon popilasyon ka gwo epi gen yon ti anprint anviwònman an. Okontrè, dapre Jacques Véron, "li enposib pou di kwasans popilasyon pa gen okenn enpak sou anviwònman an". Lòt rezon prensipal poukisa modération demografik yo pa konsidere ankò kòm yon aks santral nan aksyon ekolojik se ke politik denatalist yo te ka asosye ak Nazis e ke kèk nan yo, tankou sa ki te fèt nan peyi Zend oswa politik Chinwa a nan sèl pitit la te bay. ogmante anpil krim ak abi dwa moun. Nan [[Permis de procréation]], [[Antoine Buéno|Antoine Bueno]] poutan defann lide ke pa kapab genyen tranzisyon ekolojik mondyal san akselere tranzisyon demografik la. Sepandan, li pa defann etablisman yon lisans pou pwokreye, jan tit liv la sanble endike, men li eseye rekonsilye pousantaj nesans la ak dwa moun atravè aksè pou nenpòt fanm ki vle pran kontrasepsyon ak devlopman edikasyon tifi. nan peyi Sid yo, tout finanse pa peyi Nò yo nan kad èd pou tranzisyon anviwònman an.

== Metòd ==
[[File:Satisfaction sterility.jpg|thumb|upright=1|Gwo seri done demografik Nasyonzini ak OECD konpile sou plis pase 20 jenerasyon imen montre yon relasyon envès solid ant pwosperite (mesure isit la pa GDP) ak fètilite (isit la eksprime kòm pousantaj fanm ki gen yon timoun pandan ane a; Warren Hays). Plis kontèks pwosperite nan yon fanmi, yon gwoup, yon sivilizasyon pi wo, se mwens fanm gen timoun.]]
Demograf yo itilize yon varyete metòd pou eksplike fenomèn demografik yo.

An patikilye, yo tire sou konesans ki soti nan disiplin ki gen rapò, tankou [[syoloji]], [[Ekonomi (disiplin)|ekonomi]], [[jeografi]], [[syoloji]], [[sante repwodiktif ]] ak nan kou [[istwa a]] pou entèpretasyon yo egzat ke posib. Se poutèt sa, demografi ale pi lwen pase kad [[Statistik|analiz estatistik]] epi li fè li posib pou etidye fenomèn ki afekte popilasyon yo nan yon pèspektiv global.

== Referans ==
{{reflist}}
== Gade tou ==
{{Lòt pwojè|wiktionary =démographie}}

=== Bibliyografi ===
* René Gonnard. ''Histoire des doctrines de la population'', Éditeur : Nouvelle Lib. Nationale, 1923. ASINːB0000DUPR8
* [[Alfred Sauvy]], ''La population'', Paris : [[Presses universitaires de France|PUF]], 1966.
* [[Louis Henry (démographe)|Louis Henry]], ''Démographie, analyse et modèles'', Paris : Larousse, 1972.
* Jacques Vallin, ''La démographie'', Paris : La découverte, 1992, {{ISBN|2-7071-2097-9}}
* Roland Pressat, ''Éléments de démographie mathématique'', Paris : 1995, {{ISBN|2-9509356-0-5}}
* [[Hervé Le Bras]], ''La démographie'', Paris : Odile Jacob, 2005, {{ISBN|2-7381-1181-5}}
* [[Gérard-François Dumont]]
** {{Ouvraj|langue=fr|titre=Démographie politique : Les lois de la géopolitique des populations|éditeur=Ellipses Marketing|collection=Référence géopolitique|lieu=Paris|année=2007|pages totales=498|pages=498|isbn=978-2-7298-3171-4}}
** {{Ouvraj|langue=fr|titre=Géopolitique de l'Europe. De l'Atlantique à l'Oural|éditeur=Presses Universitaires de France, {{2e}} édition|collection=Major|lieu=Paris|année=2016|pages totales=234|pages=128|isbn=978-2-13-075017-8}}
** {{Ouvraj|langue=fr|titre=Géographie des populations|sous-titre=Concepts, dynamiques, prospectives|éditeur=Armand Colin|collection=Collection U|lieu=Malakoff|année=2018|pages totales=247|pages=248|isbn=978-2-200-62331-9}}
* N. Bacaër: Histoires de mathématiques et de populations. Cassini, Paris, 2009.
* {{Ouvraj|langue=fr|auteur1=[[Guy Baudelle]]|titre=Géographie du peuplement, {{3e}} édition|éditeur=Armand Colin|collection=Cursus|lieu=Paris|année=2016|pages totales=255|pages=256|isbn=978-2-200-28597-5}}
* {{Ouvraj|langue=fr|auteur1=Jean-Marc Zaninetti|titre=Géographie des peuplements et des populations|sous-titre=L'homme sur la terre|éditeur=Presses Universitaires de France|collection=Quadrige Manuels|lieu=Paris|année=2017|pages totales=428|pages=428|isbn=978-2-13-073009-5}}
* {{Ouvraj|langue=fr|auteur1=[[François Gervais]]|titre=L'urgence climatique est un leurre|éditeur=L'artilleur|collection=Touc.Essais|lieu=Paris|année=2018|pages totales=301|pages=304|isbn=978-2-8100-0851-3}}
* [[Antoine Buéno|Antoine Bueno]], ''Permis de procréer'', Albin Michel, 2019

[[Kategori:Syans]]