Batay Vètyè

Batay Vètyè

{{{caption}}}
Konfli:	{{{conflict}}}
Dat:	18 novanm 1803
Anplasman:	Ayiti
Rezilta:	Viktwa ayisyen an
Militè
Frans	↔	Lame endijèn
Kòmandan yo
Donatien de Rochambeau	↔	Jean-Jacques Dessalines François Capois
Twoup
2,000 moun	↔	27,000 moun^[1]
Mouri yo
1,200 mouri ak blese	↔	1,200 mouri 2,000 blese

Batay Vètyè, te dewoule nan Vètyè (alantou Cap-Français nan Nò Ayiti), nan dat 18 novanm 1803. Li te opoze twoup Jeneral Rochambeau (Napoleyon voye) kòmande yo ak twoup Jeneral Jean-Jacques Dessalines yo. Se te dènye batay ekspedisyon nan Sen Domeng lan.

Rezistans twoup Desalin yo te dirije ak 9yèm brigad la ke François Capois te ap kòmande, te mennen yo nan viktwa final la, pou fòse Rochambeau abandone.

Istwa batay sa[modifye | modifye kòd]

Apre abolisyon esklavaj 1794, Toussaint Louverture te rive chase Anglè yo nan zile a e li te kòmanse gouvène. Napoléon Bonaparte retabli esklavaj la, fè mete anba kòd epi trèt Louverture epi voye 23,000 sòlda sou lòd Charles Victoire Emmanuel Leclerc pou repran kontwòl zile a. Twoup franse yo te frape ak fyèv jòn, e malgre yon ranfòsman 10,000 moun yo te redwi a 2 000 sòlda ki te antre nan Fò Vètyè.^[2]

Rezistans franse[modifye | modifye kòd]

Aprè depòtasyon Tousen Louvèti nan lane 1802, youn nan dirijan Toussaint yo, Janjak Desalin, te kontinye batay pou libète paske, nan pawòl deklarasyon Toussaint Louverture:

« Nan ranvèse m, yo senpman koupe chouk pye bwa libète nwa yo nan Sen Domeng. Li pral tounen pouse nan rasin yo, paske yo anpil epi yo fon. »

Nan dat 18 novanm 1803, Jean-Jacques Dessalines te bay lòd pou yo pran Fò Vètyè, ki te sou yon ti mòn touprè vil Cap-Français. Capois, rele Capois-la-Mò, te kòmande yon mwatye brigad, ki te an pati detwit pa tire kanon nan fò la. Li te lanse yon nouvo atak, men sòlda li yo te toujou touye nan pye ti mòn. Capois kouri chèche lòt sòlda pou ranfòsman, epi pou yon twazyèm fwa li lanse fòs li nan atak sa a fò pou anyen epi kite yon lòt fwa ankò anpil moun mouri. Pandan katriyèm atak la, li te mande sòlda yo swiv li, yo t ap rele byen fò: "An avan! An avan!". Pandan ke li te devan sòlda li yo, chwal li te frape pa yon boul kanon, li tonbe, men Capois pran nepe li, li leve epi li kouri ankò devan sòlda nwa li yo, te ap rele byen fò "An avan! An avan!". Chapo li, avèk plim, te pote ale pa yon boul kanon.

Ranfò Dessalines[modifye | modifye kòd]

Jeneral Desalin te voye ranfò li ki te sou lòd Gabart, pi piti nan jeneral yo ak Jean-Philippe Daut, Gadam Rochambeau nan grenadye ki te fòme pou yon chaj final. Men, Gabart, Capois, ak Clervaux, batay avèk yon mousket franse nan men ak yon sèl epolèt, kontrè dezespere kontratak.

Toudenkou yon loraj avèk zèklè tranpe chan batay la. Anba kouvèti tanpèt la, Rochambeau te rale tounen soti nan Vètyè, konnen li te bat e ke Sendomeng te pèdi pou Lafrans.

Rochambeau te pèdi batay sa[modifye | modifye kòd]

Nan denmen maten, yon ofisye franse, Duveyrier, retounen nan santinèl Capois epi yo mennen li nan katye jeneral lame Ayiti a sou yon chevalye e li pote mesaj sa a:

« Le capitaine-général Rochambeau offre ce cheval comme une marque d'admiration pour l'« Achille noir » pour remplacer celui que son armée française regrette d'avoir tué. (Kapitèn Rochambeau ofri cheval sa a ak yon lòt pou montre li mèt chapo ba pou « Achille noir » pou ranplase sa lame franse regrèt yo touye a). »

.Chita pale avèk Desalin te pran tout yon jounen an antye. Anvan lanjelis tonbe, yon akò te siyen. Rochambeau te gen dis jou pou retire kòl nan fò Vètyè ak anbake rès fòs lame l yo epi retire l nan Sendomeng.

Rezilta batay la[modifye | modifye kòd]

Zile a pwoklame endepandan li de Frans ofisyèlman an 1^e janvye 1804 pa Lwa Endepandans nan Repiblik Ayiti a pa Desalin nan Gonayiv. Ayiti te vin premye repiblik nwa nan mond lan.

Pandan Dezyèm Restorasyon, Wayòm Lafrans pa te rekonèt endepandans sa a kont Repiblik franse a. Nan lane 1826, wa Charles X reklame nan Ayiti yon endanmnite 150 milyon dola fran lò nan men jèn repiblik pou Lafrans ta rekonèt endepandans li. Nan lane 1838, sou Monachi jiyè a, dèt sa a pral aleje avèk Louis-Philippe I a 90 milyon fran epi yo te peye totalman bay Lafrans an 1883. Pèyman enterè sou dèt la te fin peye jiskaske 1952.^[3]

Gade tou[modifye | modifye kòd]

Referans[modifye | modifye kòd]

↑ Jacques de Cauna, Haïti, l'éternelle révolution: histoire de sa décolonisation (1789-1804), p.177.
↑ , « 18 novanm 1803 Ayiti chase franse a », sur herodote.net, 11 fevriye 2020.
↑ Louis-Philippe Dalembert, « Haïti,la dette originelle », sur liberation.fr, 25 mas 2010 (consulté le 18 novanm 2020).